Tiziana Terranova: Το Διαδίκτυο, όργανο ελέγχου και επιτήρησης της εξουσίας

Η γκουρού των Νέων Μέσων αναλύει τον ρόλο των social media. 

Συνέντευξη στον Ματθαίο Τσιμιτάκη, Καθημερινή, 29.1.12

Η Ιταλίδα καθηγήτρια πολιτικής οικονομίας του Διαδικτύου και των Νέων Μέσων στο Πανεπιστήμιο της Νάπολης, Tiziana Terranova, είναι γνωστή στον ακαδημαϊκό κόσμο από το 2004, όταν εξέδωσε το βιβλίο Network Culture: politics for the information age («Κουλτούρα της δικτύωσης και πολιτική στην εποχή της πληροφορίας»). Στο βιβλίο της αναλύει τις αλλαγές που φέρνουν στην πολιτική οικονομία το Διαδίκτυο και οι νέες τεχνολογίες. Μεταξύ άλλων πιστεύει ότι η παραγωγή υπεραξίας για τις επιχειρήσεις δεν συντελείται πλέον εντός του εργάσιμου χώρου και χρόνου, αλλά υπερβαίνει και τις δύο παραμέτρους διεισδύοντας πλέον στο σύμπαν των κοινωνικών μας σχέσεων και επικοινωνιών. Ως παράδειγμα αλλά και πεδίο έρευνας χρησιμοποιεί τα κοινωνικά δίκτυα όπως το facebook και το twitter τα οποία αντλούν τα κέρδη τους από την επικοινωνία εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων ανά τον κόσμο και βρίσκονται στο κέντρο της προσοχής σε ό, τι αφορά κεντρικά ζητήματα όπως η συγκρότηση κοινωνικών κινημάτων, η κρίση των ΜΜΕ κ. ο. κ.

Η Tiziana Terranova βρέθηκε στην Αθήνα για λίγες μέρες καλεσμένη του Εργαστηρίου Σπουδών Φύλου του Τμήματος Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου. Η «Κ» μίλησε μαζί της με αφορμή τη διάλεξη που παραχώρησε για το κοινό στο κατάμεστο Θέατρο Εμπρός, αλλά και την πρόσφατη διαμαρτυρία της Wikipedia και χιλιάδων ιστοτόπων για τις οδηγίες SOPA και PIPA.

– Θα ήθελα να ξεκινήσουμε με το κλείσιμο της wikipedia την περασμένη εβδομάδα, σε διαμαρτυρία για τις οδηγίες SOPA και PIPA, που συζητήθηκαν την περασμένη εβδομάδα στο Αμερικανικό Κογκρέσο, θέτοντας στο επίκεντρο της διεθνούς προσοχής τα ζητήματα της ελευθερίας του λόγου και των πνευματικών δικαιωμάτων στο Διαδίκτυο. Γιατί δώσαμε τόση σημασία στη Wikipedia και όχι στα χιλιάδες εταιρικά site που επίσης διαμαρτυρήθηκαν;

– Επειδή η Wikipedia θέτει με την ύπαρξή της το θέμα των «κοινών» τα οποία αποτελούν μια υπέρβαση του δίπτυχου ιδιωτικό-δημόσιο, όπως εκφράζονται μέσω του κράτους ή της αγοράς. Υπάρχουν βεβαίως οι κοινοί φυσικοί πόροι, όμως στην εποχή μας μιλάμε όλο και περισσότερο για τα άυλα «κοινά» που παράγονται στο Διαδίκτυο μέσω της αλληλεπίδρασής μας. Η Wikipedia από μόνη της είναι μια ισχυρή δήλωση σε ό, τι αφορά το θέμα της ελευθερίας του λόγου στο Διαδίκτυο.

Θέμα θεσμών

– Η έννοια των «κοινών» αναπτύσσεται πάνω στην υποχώρηση του κράτους πρόνοιας και της έννοιας του Δημοσίου - μπορεί όμως να καλύψει το κενό τους;

– Οχι, το κράτος πρόνοιας είναι απαραίτητο. Χρειάζεται όμως ταυτόχρονα να προχωρήσουμε πέρα από τις διακρίσεις του φιλελεύθερου αστικού κράτους σε θεσμούς οι οποίοι θα ανταποκρίνονται καλύτερα στην παραγωγή υπεραξίας, όπως αυτή πραγματοποιείται σήμερα. Το Δημόσιο διαμεσολαβεί τη σχέση με το κράτος, το οποίο στις περισσότερες περιπτώσεις είναι διαχωρισμένο από τα ζητήματα της εργασίας και των υποδομών, τα οποία υλοποιούνται διά της αγοράς. Τα «κοινά» συναιρούν τα δύο και μας αναγκάζουν να δημιουργήσουμε νέους θεσμούς, όπως είναι οι νόμοι προστασίας της δημιουργικότητας από τα πνευματικά δικαιώματα, οι άδειες ανοικτού και ελεύθερου λογισμικού κ. ο. κ.

– Πώς παράγεται λοιπόν υπεραξία σήμερα;

– Τα κοινωνικά μέσα είναι ένα καλό παράδειγμα. Κάθε φορά που αλληλεπιδράτε, δημιουργείτε περιεχόμενο το οποίο μέχρι πρότινος παραγόταν από τα ΜΜΕ. Την υπεραξία αυτής της δημιουργίας την καρπώνονται δίκτυα όπως το facebook και δεν σας την επιστρέφουν. Το κέρδος τους προκύπτει από την εκμετάλλευση των προσωπικών σας δεδομένων, μέσω του μάρκετινγκ, ή της εξατομικευμένης διαφήμισης. Πρόκειται για επιχειρήσεις με χαμηλό εργατικό κόστος, οι οποίες αντλούν μεγάλες ενέσεις κεφαλαίου από τον χρηματοπιστωτικό τομέα, επομένως είναι τμήμα του και εκφράζουν την ηγεμονία του.

– Ποιο ρόλο έπαιξαν τα νέα μέσα στις εξεγέρσεις στον αραβικό κόσμο αλλά και στα κινήματα σε Ευρώπη και Αμερική κατά το 2011.

– Το κλειδί, κατά τη γνώμη μου, στην Αίγυπτο ήταν ο απόλυτος έλεγχος του καθεστώτος επάνω στα media. Αυτό δημιούργησε ένα κενό ανάμεσα στη βιωμένη πραγματικότητα και τα media. Το facebook επανασυνέδεσε την εμπειρία στον δρόμο με την αναπαράστασή της. Εδωσε ακόμα τη δυνατότητα να μοιραστούν πληροφορίες αλλά και να συναντηθούν άνθρωποι στον δρόμο. Από την άλλη πλευρά, στην Τυνησία μετά την εξέγερση όλοι επικοινωνούν μόνο μέσω facebook, με αποτέλεσμα να επικρατεί πλέον ένα γνωσιακό χάος στη χώρα. Στις νέες τεχνολογίες υπάρχει μια δυνητικά απελευθερωτική δυναμική, η οποία όμως χρειάζεται να πραγματωθεί πολιτικά - δεν συμβαίνει αυτόματα και δεν είναι αυτονόητη. Το Διαδίκτυο είναι ταυτόχρονα όργανο ελέγχου της εξουσίας αλλά και επιτήρησης.

– Τι είδους επικοινωνία είναι αυτή που είναι διαρκώς αφιλτράριστη και καταιγιστική. Πώς βγαίνει νόημα;

– Τα νέα μέσα είναι διυποκειμενικές τεχνολογίες και δημιουργούν διυποκειμενικές δομές. Δεν είναι ποτέ μόνα τους. Μπλέκονται πάντοτε με τα κοινωνικά γεγονότα καθώς ξεδιπλώνονται. Η Αραβική Ανοιξη παρέσυρε και μεταμόρφωσε τα κοινωνικά μέσα (twitter, facebook), τα οποία μετά μπορεί να επέστρεψαν στην αρχική τους κατάσταση. Ζούμε σε μια μεικτή πραγματικότητα πλέον χάρη στα κινητά και τα κοινωνικά μέσα. Αυτό σημαίνει ξαφνικές αλλαγές στον λόγο. Εκεί που χρησιμοποιείτε το facebook για διασκέδαση ξαφνικά κάτι συμβαίνει και οργανώνεται πολιτική κινητοποίηση. Δεν είναι τυχαίο ότι το σπουδαιότερο κίνημα της χρονιάς ήταν οι «Αγανακτισμένοι». Η λέξη εκφράζει ένα συναίσθημα, επομένως μια ενέργεια που έχει συσσωρευθεί. Αυτό με τη σειρά του έδωσε τη θέση του σε ένα είδος διακυβέρνησης της πλατείας. Η δομή της υπαγορεύτηκε από τα social media αλλά και προηγούμενες εμπειρίες. Τα ΜΜΕ μαθαίνουν να είναι μέρος αυτού του οικοσυστήματος. Δεν έχουν δίκιο όσοι πιστεύουν ότι πλήττονται. Απλώς τα Μέσα συγκλίνουν, δεν κυριαρχεί πλέον ένα Μέσο πάνω στα άλλα, όπως συνέβη με την τηλεόραση.