Για την πολυπολιτισμικότητα και τον Μιχάλη Παπαγιαννάκη

Της Βάσως Κιντή, www.metarithmisi.gr

Υπήρξα φίλη του Μιχάλη Παπαγιαννάκη και συνοδοιπόρος του απότο 1981 και γράφω αυτό το μικρό σχόλιο με ένα αίσθημα καθήκοντος - για να τον υπερασπιστώ. Η θέση ότι το κείμενο του Μιχάλη Παπαγιαννάκη για την πολυπολιτισμικότητα λέει το ίδιο πράγμα με το γνωστό κείμενο του Θάνου Τζήμερου (ΘΤ) που κυκλοφορεί από χτες, προσβάλλει τη μνήμη και το έργο του. Το κείμενο του ΜΠ υπερασπίζεται ρητά την πολυπολιτισμικότητα(είναι δηλαδή φιλελεύθερο και αντι-ουσιοκρατικό) και θέτει προς συζήτηση κρίσιμα θέματα που απασχολούν τις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες (τη μαντήλα στα σχολεία, την κλειτοριδεκτομή, τη λογοκρισία). Γράφει ρητά ότι τα θέματα αυτά δεν είναι απλά και ξέροντας τον Μιχάλη είμαι σίγουρη ότι ανά πάσα στιγμή θα ήταν έτοιμος να συζητήσει και να ακούσει  όλων των ειδών τα επιχειρήματα. Π.χ., ότι ενώ από τη μια έχουμε επιφυλάξεις για το κατά πόσον είναι σωστό με τη δήλωση ενός πατέρα να εξαιρείται το παιδί από μαθήματα καταργώντας το curriculum του σχολείου, από την άλλη εδώ στην Ελλάδα θέλουμε να εξαιρούνται τα παιδιά από τα Θρησκευτικά χωρίς κατ’ ανάγκην να είναι άλλου θρησκεύματος –με απλή δήλωση μη επιθυμίας του γονέα. Δηλαδή η εξαίρεση στα θρησκευτικά δεν συνεπάγεται κατ’ ανάγκην κατάργηση του προγράμματος ενός σχολείου.
Είμαι επίσης σίγουρη πως θα εκτιμούσε την πρακτική στις ΗΠΑ σήμερα να μην εύχεται η πολιτεία και η κοινωνία μόνο «Καλά Χριστούγεννα» αλλά να παίρνει υπ’ όψη της τα τόσα πολλά θρησκεύματα των πολιτών της ευχόμενη απλώς «χρόνια πολλά» ή «καλές γιορτές» χωρίς να απαγορεύει βέβαια κάθε ειδική έκφραση.  Το κείμενο του ΜΠ έχει τη λέξη «ξένοι» σε εισαγωγικά γιατί ακριβώς, όπως λέει, πολλοί δεν είναι πλέον ξένοι. Μιλάει για σεβασμό απ’ όλους (όχι μόνο από τους ξένους) των νόμων και διεθνών συνθηκών. Μιλάει για ανοχή και συναινετικές ρυθμίσεις. Μιλάει για πειθώ(«οφείλουμε να πείσουμε τους πάντες» –όχι μόνο τους ξένους). Είναι inclusive όχι exclusive.
To κείμενο του ΘΤ ορίζει ιδιοσυγκρασιακά την πολυπολιτισμικότητα, λέει ότι καλοί μουσουλμάνοι είναι μόνο οι «έως άθεοι» (sic) και ζητάει πόλεμο με στρατό. Μιλάει για έλεγχο της σκέψης: όχι μόνο να σέβεσαι τις αξίες μας αλλά πρέπει και να τις ενστερνιστείς (πώς θα ελέγχεται αυτό;), όχι μόνο να τηρείς τους νόμους αλλά να το κάνεις επειδή τους πιστεύεις- όχι επειδή μπορεί να φοβάσαι-, πρέπει να παρακολουθήσεις οπωσδήποτε μια συγκεκριμένη ταινία και πρέπει να τη σκεφτείς με συγκεκριμένο τρόπο -τον μουσουλμανικό-, πρέπει δε να τη βρεις ευφυή κι αν γίνεις έξαλλος να φύγεις (θα πει το ίδιο και για τους χριστιανούς που γίνονται έξαλλοι με ασεβή έργα τέχνης;), κι αν δεν φύγεις θα σε απελάσουμε. Ξενοφοβία, αυταρχισμός, μισαλλοδοξία. Τι σχέση έχουν αυτά με τις φιλελεύθερες αρχές και σκέψεις του ΜΠ;
Και δύο επιπλέον σημεία;

1. Για να καταλάβουμε τι λέει ένα κείμενο δεν αρκεί να διαβάσουμε τις λέξεις αλλά να δούμε και σε ποιο περιβάλλον εκφέρεται, τι πάει να κάνει. Ένα κείμενο δεν λέει μόνο κάτι αλλά και κάνει (συμβουλεύει, αμφισβητεί, προσβάλλει, δημαγωγεί, κλπ) Είναι ένα ομιλιακό/γραπτό ενέργημα. Το κείμενο του Μιχάλη το 2006 παρενέβη για να αντιπαρατεθεί  στην ανευθυνότητα μιας ανέμελης αριστεράς που «όταν έρχεται η ώρα των θετικών ρυθμίσεων και παρεμβάσεων, ικανοποιούμαστε κυρίως με διακηρύξεις που δύσκολα απαντούν σε συγκεκριμένες προκλήσεις και προβλήματα καθημερινής συνύπαρξης». Επισημαίνει δε πως «είμαστε ακόμη στη φάση της άρνησης πρακτικών του παρελθόντος όπως ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, οι διακρίσεις, η μη αναγνώριση του «άλλου», χωρίς ούτε καν αυτή η άρνηση να έχει εμπεδωθεί κοινωνικά, ακόμα και όταν έχει περάσει σε συνταγματικές διατάξεις, νομοθεσίες και διοικητικές ρυθμίσεις». Το κείμενο του ΘΤ δεν δείχνει να ενδιαφέρεται να εμπεδωθεί η άρνηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας. Αντίθετα, σε μια εποχή πού όχι μόνο δεν έχουμε εμπέδωση της άρνησης του ρατσισμού αλλά έξαρση του ρατσιστικού λόγου, το κείμενο του ΘΤ καλλιεργεί την ξενοφοβία και προβάλλει ρατσιστικά στερεότυπα. Χαϊδεύει το ακροδεξιό ακροατήριο για να το πω απλά. Οι δε «θετικές» ρυθμίσεις που προτείνει ο ΘΤ είμαι σίγουρη ότι θα ήταν αποκρουστικές στον Μιχάλη.
2. Γράφτηκε ότι το κείμενο το του ΜΠ λέει το ίδιο με αυτό του ΘΤ αλλά με άλλο ύφος. Να υπενθυμίσω ότι "Le style cʼest lʼhomme même". Οι λέξεις δεν είναι περιττά ενδύματα που κρύβουν μια κοινή ουσία. Οι λέξεις είναι πράξεις –γι’ αυτό προσβάλλουν, ταπεινώνουν, εκθέτουν.

Και ένα Υστερόγραφο: Βλέπω στο protagon ότιδιορθώθηκε στο κείμενο του ΘΤ η αποστροφή για την Αντιγόνη. Δεν αντιτίθεται πλέον στους νόμους των Θεών όπως ήταν αρχικά, αλλά στους νόμους εν γένει. Αλλά έτσι δεν βγαίνει νόημα για το κείμενο. Έκανε καλά η Αντιγόνη που αντιτάχθηκε στους νόμους των ανθρώπων επικαλούμενη τους νόμους των θεών; Να το κάνουν καιοι ξένοι;

Η κυρία Βάσω Κιντή είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.