Η οπισθοδρόμηση της δημοκρατίας

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

  Κατρίν Κολιό-Τελέν: Για να γίνει εφικτός ένας εκδημοκρατισμός σε ένα επίπεδο ανώτερο από εκείνο των εθνών-κρατών, χρειάζεται οι υπερεθνικές εξουσίες να είναι ορατές στον δημόσιο χώρο και οι αποφάσεις τους να μπορούν να γίνονται αντικείμενο συζήτησης.

Τρεις Γάλλοι διανοούμενοι, ο κοινωνιολόγος Πιερ Ροζανβαλόν, η καθηγήτρια Φιλοσοφίας Κατρίν Κολιό-Τελέν και ο καθηγητής Πληροφορικής και Επικοινωνίας Πιερ Μουσό, συνομίλησαν πρόσφατα για την κρίση της δημοκρατίας. Ο διάλογός τους, αποσπάσματα του οποίου παρουσιάζουμε στη συνέχεια, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα L’ Humanité.

• Πώς εξηγείτε μια τέτοια αποδυνάμωση της δημοκρατίας;

Πιερ Ροζανβαλόν: Υπάρχει μια κρίση της αντιπροσώπευσης. Καθώς έγιναν επαγγελματικά, τα κόμματα ξεκόπηκαν από την κοινωνία. Υπήρξε μια απογύμνωση της πολιτικής από τα κοινωνικά της περιεχόμενα. Υπάρχει επίσης ένα πρόβλημα διάγνωσης και ερμηνείας των ζητημάτων. Η κοινωνία για την οποία μιλούν στον πολιτικό και μιντιακό λόγο δεν είναι η υπαρκτή κοινωνία. Η δημοκρατία, που βασίζεται στην κοινοβουλευτική αντιπροσώπευση, έχει μετατοπιστεί προς την εκτελεστική εξουσία. Είμαστε σε μια δημοκρατία της ανάθεσης και επομένως διαλείπουσα, και όχι σε μια δημοκρατία διαρκή η οποία επιτρέπει τον έλεγχο, την ανάληψη ευθύνης και τη λογοδοσία.

Κατρίν Κολιό-Τελέν: Η ιστορία των σύγχρονων δημοκρατιών σημαδεύεται από κρίσεις. Η ιδιαιτερότητα της τωρινής κρίσης είναι ότι δεν συνοδεύεται από μια ρητή αμφισβήτηση της δημοκρατίας. Η δημοκρατία γνωρίζει ομόφωνη αποδοχή, αλλά δεν εννοούν όλοι το ίδιο πράγμα όταν χρησιμοποιούν αυτή τη λέξη.
Η κρίση αφορά τη σχέση των πολιτών με την πολιτική και το πολιτικό προσωπικό ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό γι’ αυτό. Χρειάζεται όμως να συνεκτιμήσουμε και την παγκοσμιοποίηση. Στο πολιτικό πεδίο, αυτή συνεπάγεται μια μετατόπιση της πραγματικής εξουσίας από τα νομοθετικά σώματα προς την εκτελεστική εξουσία, καθώς και έναν περιορισμό της κρατικής ισχύος από τους καταναγκασμούς που πηγάζουν από υπερεθνικές αρχές. Οι πολίτες έχουν την εντύπωση ότι δεν βρίσκουν πλέον αποδέκτες για τις διαμαρτυρίες τους και τις διεκδικήσεις τους.

Πιερ Μουσό: Δεν πρέπει να περιορίζουμε τη δημοκρατία στην πολιτική αντιπροσώπευση, ούτε στις εκλογές. Η πολιτική, τόσο στα δεξιά όσο και στα αριστερά του πολιτικού φάσματος, έχει κυριευτεί από το νέο δόγμα του μάνατζμεντ, δηλαδή από την αποτελεσματικότητα και την παραγωγικότητα, που είναι ο κοινός λόγος των κυβερνήσεων, των επιχειρήσεων και των λογιστών. Η δημοκρατία έχει κυριευτεί από το μάνατζμεντ και από τον νεοφιλελεύθερο λόγο, που είναι η τελευταία οικουμενική μεγάλη αφήγηση. Αυτός ο τύπος διακυβέρνησης προκαλεί μιαν αντίδραση που χαρακτηρίζεται λαϊκιστική. Δεν μου αρέσει καθόλου αυτός ο όρος, ο οποίος ορίζει ένα ύφος μάλλον παρά ένα πολιτικό περιεχόμενο. Υπάρχει μια συμπληρωματικότητα ανάμεσα στον τεχνοκρατικό-φιλελεύθερο λόγο που εκφέρουν τα κυβερνητικά κόμματα και στην αντιπολιτική του αμφισβήτηση. Η αποδυνάμωση του έθνους-κράτους πηγάζει από μια μορφή παγκοσμιοποίησης που επιτηρείται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Παγκόσμια Τράπεζα, αλλά πηγάζει και από τον μετασχηματισμό του σε νεοφιλελεύθερο κράτος.

• Αυτή η τεχνοκρατική κίνηση παγκοσμιοποίησης είναι η πηγή της πολιτικής κρίσης;

Πιερ Ροζανβαλόν: Η κρίση αντιπροσώπευσης συνοδεύεται από ένα διαδεδομένο συναίσθημα πολιτικής αδυναμίας. Αυτό το συναίσθημα οφείλεται κατά ένα μέρος στην παγκοσμιοποίηση. Υπάρχει όμως και μια θετική παγκοσμιοποίηση, όπως εκείνη της ρύθμισης με βάση τα δικαιώματα του ανθρώπου. Ορισμένοι διαπιστώνουν ότι δεν υπάρχουν αρκετές διεθνείς ρυθμίσεις των χρηματοπιστωτικών αγορών, των φορολογικών παραδείσων κ.λπ. Η θέσπιση κανόνων δικαιοσύνης, μορφών ισότητας και αναδιανομής παράγει τον κοινό μας κόσμο. Η Ευρώπη είναι ένα έμβρυο επιτυχούς παγκοσμιοποίησης με περιορισμένη πειραματική εφαρμογή. Εξαιτίας μιας υπερβολικά στενής αντίληψης της πολιτικής και του ρόλου του κράτους, το οποίο έγινε απλός ρυθμιστικός παράγοντας και όχι κοινωνικός θεσμός, εδραιώνεται ένα κενό μεταξύ του καθεστώτος εξαίρεσης και μιας απλής τεχνοκρατικής διαχείρισης. Η αίσθηση ότι αποδυναμώνεται η δημοκρατία πηγάζει από το γεγονός ότι τα κοινωνικά προβλήματα δεν βρίσκονται πλέον στο επίκεντρο της πολιτικής ζωής.

Κατρίν Κολιό-Τελέν: Πρόθεσή μου δεν είναι να δαιμονοποιήσω την παγκοσμιοποίηση για να πλέξω το εγκώμιο των εθνών-κρατών. Το ευρωπαϊκό σχέδιο είναι θετικό από πολλές απόψεις. Αλλά ο γραφειοκρατικός χαρακτήρας της διακυβέρνησης της Ευρωπαϊκής Ενωσης και η νεοφιλελεύθερη πολιτική που προωθείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή εμποδίζουν τον εκδημοκρατισμό του ευρωπαϊκού πολιτικού πεδίου. Για να γίνει εφικτός ένας εκδημοκρατισμός σε ένα επίπεδο ανώτερο από εκείνο των εθνών-κρατών, χρειάζεται οι υπερεθνικές εξουσίες να είναι ορατές στον δημόσιο χώρο και οι αποφάσεις τους να μπορούν να γίνονται αντικείμενο συζήτησης.

Πιερ Μουσό: Εξ ορισμού η πολιτική παίρνει πάντοτε αποφάσεις λιγότερο ή περισσότερο αυτόνομες. Κατά τη γνώμη μου, το συναίσθημα αδυναμίας των πληθυσμών προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από την αυξανόμενη απομάκρυνση των κέντρων λήψης αποφάσεων. Για να αντιταχθούμε σε αυτήν την τάση, μία από τις λύσεις είναι η ενίσχυση της αποκέντρωσης και της δημοκρατίας. Αλλά το συναίσθημα αδυναμίας προέρχεται και από το γεγονός ότι οι οικονομικές και πολιτικές επιλογές γίνονται υπό τη διεθνή οικονομική πίεση.

Εν μέσω οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, η πολιτική κρίση είναι γεμάτη κινδύνους. Μέσα σε ένα τόσο επιδεινωμένο κλίμα μπορούμε να επινοήσουμε εκ νέου τη δημοκρατία;

Πιερ Ροζανβαλόν: Επιμείναμε στα στοιχεία επιδείνωσης. Υπάρχουν και θετικές αλλαγές. Οι πολίτες πηγαίνουν λιγότερο στις κάλπες, αλλά είναι περισσότερο παρόντες στη δημόσια συζήτηση. Υπάρχει μια μετατόπιση της δραστηριότητας του πολίτη, ένα είδος διάδοσης της δημοκρατικής στράτευσης στο κοινωνικό σώμα. Αντίθετα, η τρομερή οπισθοδρόμηση των δημοκρατιών μας έγκειται στο ότι αυτές απειλούνται από ένα επίπεδο ανισοτήτων που καθιστά τον κοινό μας κόσμο εξαιρετικά διαιρεμένο. Πρόκειται για μια πολύ βαθιά αποσύνθεση. Αυτή είναι ο σοβαρότερος κίνδυνος.

Κατρίν Κολιό-Τελέν: Κατά τη γνώμη μου, πρέπει να σκεφτόμαστε τη δημοκρατία με όρους εκδημοκρατισμού και συρρίκνωσης της δημοκρατίας. Δεν υπάρχει μια φάση της ιστορίας μας κατά την οποία θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι η δημοκρατία είχε υλοποιηθεί πλήρως. Η τωρινή αύξηση των ανισοτήτων, στην οποία συμβάλλει το ξήλωμα των δημόσιων υπηρεσιών και των κοινωνικών δικαιωμάτων, σηματοδοτεί μια φάση συρρίκνωσης της δημοκρατίας.

• Τι πρέπει επομένως να κάνουμε;

Πιερ Μουσό: Πρέπει να πολλαπλασιάσουμε τους τόπους συζήτησης και πολεμικής. Η δημοκρατία ταυτίζεται με την ελεύθερη ανοιχτή και διαρκή διαβούλευση. Η ποιότητα της επιχειρηματολογίας είναι πολύ σημαντική. Η εκπαίδευση και η πληροφόρηση είναι αναγκαίες προκειμένου να συζητάμε τεκμηριωμένα. Η συλλογική διαβούλευση πρέπει επίσης να εκτείνεται πέρα από την κρατική σφαίρα.

Πιερ Ροζανβαλόν: Τρεις λέξεις μπορούν να προσανατολίσουν την αναζήτησή μας: ανάλυση, δημοσιότητα και αλληλεγγύη. Χρειάζεται να μπορούμε να αναλύουμε την κοινωνία. Η διανοητική και καλλιτεχνική παραγωγή συμμετέχει σε αυτήν την εργασία γνώσης. Η δημοσιότητα έπειτα, επειδή από την ίδια της τη φύση η δημοκρατία είναι το πολιτικό καθεστώς που υποχρεώνει όλους να δίνουν εξηγήσεις. Η αρχή της δημοσιότητας, είτε με την καταγγελία είτε με την αποκάλυψη ή την ανάλυση, βρίσκεται στο επίκεντρο της δημοκρατικής ζωής. Ο τύπος παίζει πρωταρχικό ρόλο. Η αλληλεγγύη, τέλος, επειδή σε μια κοινωνία ακόμη και η ατομική ύπαρξη εξαρτάται από την ποιότητα του κοινού κόσμου και της συλλογικότητας. Μιλάμε για την ανάγκη μιας διανοητικής και ηθικής μεταρρύθμισης επειδή ο νεοφιλελευθερισμός έχει εσωτερικευτεί στις συνειδήσεις. Να παλεύουμε εναντίον του νεοφιλελευθερισμού δεν σημαίνει απλώς να δρούμε εναντίον μεγάλων δυνάμεων, αλλά και εναντίον αυτής της διάσπαρτης παρουσίας του στις ιδέες. Ο Γκράμσι έλεγε: «Να είσαι αλλοτριωμένος σημαίνει να έχεις τις ιδέες του αντιπάλου σου στο κεφάλι σου». […]