Ζακ Λε Γκοφ: Η γνώση της Ιστορίας

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

Μία από τις μεγάλες μορφές του σύγχρονου ευρωπαϊκού πνεύματος, ο Γάλλος ιστορικός Ζακ Λε Γκοφ, πέθανε την 1η Απριλίου στο Παρίσι σε ηλικία 90 ετών. Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε ο Ζακ Λε Γκοφ στην Ιταλίδα ιστορικό Ντανιέλα Ρομανιόλι τον Οκτώβριο του 2005, στο πλαίσιο της εκδήλωσης Festa della storia, που οργάνωσε το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια.

• Ζακ Λε Γκοφ, είναι δυνατό να μελετάμε την πρόσφατη Ιστορία χωρίς να έχουμε μια γνώση, την πληρέστερη και βαθύτερη δυνατή, του μεσαιωνικού παρελθόντος αλλά και της αρχαιότητας;

Αν και η Ιστορία γνώρισε ορισμένες μεγάλες αναταράξεις, όπως για παράδειγμα την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η οποία εξάλλου υπήρξε μια μακρά διαδικασία, ή τη Γαλλική Επανάσταση, που ήταν μια πιο βίαιη έκρηξη, αυτή όμως σημαδεύεται ουσιαστικά από τη συνέχεια. Η Ιστορία είναι μνήμη. Μια μνήμη που οι ιστορικοί προσπαθούν, με τη μελέτη των τεκμηρίων, να την καταστήσουν αντικειμενική, να την κάνουν, όσο αυτό είναι δυνατό, να ανταποκρίνεται στην αλήθεια. Αλλά είναι ωστόσο πάντοτε μνήμη. Το να μην προτείνουμε στους νέους μια γνώση της Ιστορίας, η οποία θα ανατρέχει στις θεμελιώδεις και μακρινές περιόδους του παρελθόντος, ισοδυναμεί με το να κάνουμε αυτούς τους νέους ορφανά του παρελθόντος και με το να τους στερούμε τα μέσα για να σκέφτονται σωστά τον κόσμο μας και για να μπορούν να δρουν ορθά. Εγώ άλλωστε είμαι, ως μαθητής του Φερνάν Μπροντέλ αλλά και με τρόπο θα λέγαμε ανεξάρτητο, δεδηλωμένος υπέρμαχος της Ιστορίας ως μακράς διάρκειας. Τα πιο σημαντικά γεγονότα της Ιστορίας είναι εκείνα που διαρκούν, που ωριμάζουν, εκείνα που διαμορφώνουν το καρπερό χώμα της συλλογικής μας ύπαρξης, όπως το καρπερό χώμα επιτρέπει να καλλιεργούμε και να κάνουμε να αποδίδει καρπούς ένα έδαφος.

Ποιο είναι το παρελθόν του οποίου οφείλουμε να μεταβιβάζουμε τη μνήμη; Μου φαίνεται αναμφίβολο ότι αυτό είναι πάνω απ’ όλα το ελληνορωμαϊκό παρελθόν, δηλαδή το βαθύτερο στρώμα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Γνωρίζουμε άλλωστε ότι μία από τις λειτουργίες, για να το πούμε έτσι, της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν να συνεχίζει, να βελτιώνει και να διαδίδει τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Ακόμη και εκείνοι που δεν το γνωρίζουν, οι πολιτικοί μας που ενδιαφέρονται λιγότερο για την κουλτούρα, οι πιο μέτριοι διανοητικά, δρουν ωστόσο έχοντας στο βάθος ιδέες που προέρχονται από τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη ή τον Κικέρωνα. Και όταν γίνεται λόγος για δημοκρατία, θέμα που είναι πολύ της μόδας και πολύ επίκαιρο, γνωρίζουμε καλά ότι η λέξη και το πραγματικό της περιεχόμενο επινοήθηκαν στην αρχαία Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Αθήνα, παρά το ότι η αρχαία ελληνική δημοκρατία ήταν πολύ ατελής, καθώς δεν περιλάμβανε τις γυναίκες, τους ξένους, τους δούλους, που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού. Το δεύτερο στρώμα πολιτισμού για το οποίο οι νέοι οφείλουν να μάθουν τι ήταν και τι μας κληροδότησε είναι ο Μεσαίωνας. Εδώ νομίζω ότι πρόκειται για κάτι θεμελιώδες, επειδή θεωρώ ότι, ενώ ο ελληνορωμαϊκός κόσμος επικεντρωνόταν στη μεσογειακή λεκάνη και αντιστοιχούσε σε μια γεωγραφία πολύ διαφορετική από εκείνη της μελλοντικής Ευρώπης, ο Μεσαίωνας γέννησε την Ευρώπη περίπου μέσα στα γεωγραφικά όρια που και σήμερα αντιστοιχούν σε αυτήν, από την Ισλανδία ώς τη Σικελία. Μαζί γεννήθηκε και ένα μεγάλο πρόβλημα, που οι άνθρωποι της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα δεν μπόρεσαν να λύσουν και που δεν γνωρίζουμε ούτε και εμείς πώς να το λύσουμε: εκείνο των ανατολικών συνόρων. Αυτό το ευρωπαϊκό στρώμα προφανώς σημαδεύτηκε πολύ ισχυρά από τον χριστιανισμό: αν η ευρωπαϊκή κουλτούρα περιέχει θα λέγαμε την ηχώ και την κληρονομιά της ελληνικής και της λατινικής φιλοσοφίας, αυτή περιέχει κατά μείζονα λόγο την κληρονομιά του χριστιανισμού. Με το δευτερεύον ωστόσο πρόβλημα ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο χριστιανισμοί: ο ρωμαιολατινικός χριστιανισμός και ο ελληνορθόδοξος χριστιανισμός, πράγμα που περιπλέκει τα πράγματα. Νομίζω ότι μπορούμε να πούμε ότι ο ρωμαιολατινικός χριστιανισμός ήταν εκείνος που σημάδεψε περισσότερο την Ευρώπη, αλλά νομίζω ότι η Ευρώπη που θέλουμε να οικοδομήσουμε οφείλει να υπολογίζει και την άλλη μορφή χριστιανισμού. Θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι ο Μεσαίωνας υπήρξε μια περίοδος περισσότερο μακρά από όσο μαθαίνουμε στα σχολεία, στα πανεπιστήμια και στα βιβλία, επειδή, κατά την άποψή μου, εκτείνεται από την ύστερη αρχαιότητα (μακροχρόνιος μετασχηματισμός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε κάτι άλλο, μεταξύ του 3ου και του 7ου αιώνα, σε νέους θεσμούς και σε νέο πολιτισμό) μέχρι τα δύο γεγονότα που αξίζουν το όνομα της επανάστασης στα τέλη του 18ου αιώνα: το ένα στο οικονομικό πεδίο (βιομηχανική επανάσταση) και το άλλο στο πολιτικό πεδίο (Γαλλική Επανάσταση). Οφείλω όμως να πω ότι, ήδη πριν από αυτά τα μεγάλα πολιτικά και οικονομικά γεγονότα, η Ευρώπη είχε περάσει μια τρίτη φάση θεμελίωσης: εκείνη της Ευρώπης του Διαφωτισμού στον 18ο αιώνα. […] Υπογραμμίζω ότι η περιοδολόγηση που προτείνω, αντίθετα από αυτό που θα μπορούσατε να σκεφτείτε, δεν απορρίπτει μια περίοδο που θεωρείται θεμελιώδης για την Ιταλία: την Αναγέννηση. Θεωρώ ωστόσο ότι η Αναγέννηση δεν αποτελεί μια ξεχωριστή περίοδο για όλη την Ευρώπη. Θεωρώ ότι αποτελεί μέρος εκείνου του μακρού Μεσαίωνα που γνώρισε πολλές αναγεννήσεις: την καρολίγγεια αναγέννηση, την αναγέννηση του 12ου αιώνα και εκείνη που μπορούμε να αποκαλέσουμε μεγάλη Αναγέννηση, του 15ου και του 16ου αιώνα, στην οποία ο ρόλος της Ιταλίας υπήρξε θεμελιώδης. […]

• Ενα μεγάλο πρόβλημα σήμερα είναι εκείνο της οικοδόμησης της Ευρώπης. Ποιες είναι οι κληρονομημένες από το παρελθόν αξίες που δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε; Ποιο είναι το κληροδότημα του χριστιανικού Μεσαίωνα;

Οπως γνωρίζετε, υπήρξαν αρκετά ζωηρές συζητήσεις για το αν στο σχέδιο του Ευρωπαϊκού Συντάγματος θα έπρεπε να αναφέρεται ο χριστιανισμός ή όχι. Θα έλεγα ότι, αν το ζητούμενο είναι να θυμόμαστε τους μεγάλους σταθμούς -αυτό που αποκάλεσα ως τα διαφορετικά διαδοχικά στρώματα των πολιτισμών της Ευρώπης-, ο δεύτερος σταθμός, ο μεσαιωνικός, τον οποίο θεωρώ πολύ σημαντικό, σημαδεύτηκε έντονα από τον χριστιανισμό. Γενικά όμως θεωρώ ότι το πολιτικό σύνταγμα που χρειάζεται η Ευρώπη πρέπει να είναι κοσμικό σύνταγμα και, αν αυτό θέλει να επικαλείται μιαν έννοια, αυτή πρέπει να είναι η έννοια της laicité, του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους. Θα ήθελα όμως να διευκρινίσω γιατί η έννοια αυτή μου φαίνεται ως η αξία πάνω στην οποία, μαζί βέβαια με τη δημοκρατία, πρέπει να στηρίζεται η νέα Ευρώπη. Πράγματι, αυτή η έννοια είναι σίγουρα πολύ παλαιά και αναπτύχθηκε ιδίως στην Ευρώπη. Είναι μια έννοια που διακρίνει την Ευρώπη όχι μόνον από τους πολιτισμούς της Απω Ανατολής και από τους ισλαμικούς πολιτισμούς, αλλά και από τον αμερικανικό πολιτισμό. Η κοσμική εξουσία δεν είναι, ή τουλάχιστον δεν πρέπει να είναι, αντιθρησκευτική εξουσία. Πρέπει να είναι μια στάση ουδετερότητας σε σχέση με τις θρησκείες, θεωρούμενες ως ιδιωτικές πεποιθήσεις, την πρακτική άσκηση των οποίων οφείλουν να εγγυώνται οι θεσμοί. […]