Παρεξηγημένος αλλά και υπερεκτιμημένος;

Του Ηλία Μαγκλίνη, Καθημερινή

«Μακιαβελισμός: 1. πολιτικό δόγμα που διατύπωσε και υποστήριξε ο Ιταλός πολιτικός Νικολό Μακιαβέλι, σύμφωνα με το οποίο η άσκηση της εξουσίας από τον ηγεμόνα γίνεται με κάθε δυνατό μέσο και χωρίς κανέναν ηθικό φραγμό, προκειμένου να κρατηθεί στην εξουσία». Αυτό τον ορισμό δίνει το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας στο λήμμα «μακιαβελισμός». Τη δε ετυμολογία του αποδίδει ως εξής: «Από το όνομα του Ιταλού πολιτικού N. Machiavelli (1469-1527), γνωστού για τις διπλωματικές του ικανότητες και για την πολιτική θεωρία που διατύπωσε στο έργο του "Ο ηγεμών" (1513), το οποίο αποτελεί δοκίμιο πολιτικής τέχνης χαρακτηριζόμενο από πολιτικό κυνισμό». Κυνισμός, λοιπόν. Διότι, στο βάθος, όταν κάποιος μιλά για «μακιαβελικές κινήσεις», λίγο πολύ εννοεί κάτι «διαβολικό». Πεντακόσια χρόνια από την έκδοση του «Ηγεμόνα», σε ποιο βαθμό ο Μακιαβέλι είναι ένας παρεξηγημένος πολιτικός στοχαστής, η σκέψη του οποίου έχει υπεραπλουστευθεί; Σε ποιο βαθμό είναι σύγχρονός μας; Οδηγό μας σε αυτό τον προβληματισμό θα έχουμε τον κ. Θεοδόση Νικολαΐδη, επίκουρο καθηγητή Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο και συγγραφέα του βιβλίου «Είδωλα του Μακιαβέλι. Η πολεμική γύρω από τον "μακιαβελισμό" στη Γαλλία μεταξύ 1572 και 1643» (Εστία). Σύμφωνα λοιπόν με τον Θ. Νικολαΐδη: Η παρεξήγηση με τον Μακιαβέλι ξεκινάει στη Γαλλία των Θρησκευτικών πολέμων. Μετά τον θάνατο του Ερρίκου Β΄, βασίλεψαν διαδοχικά τα τρία παιδιά του· τα δύο πρώτα επιτροπεύονταν από τη μητέρα τους, την Αικατερίνη των Μεδίκων που έτσι έγινε κεντρικό πρόσωπο της Αυλής.

Μετά τη σφαγή του Αγίου Βαρθολομαίου (1572), που πιστώθηκε στη βασιλομήτορα, εμφανίστηκαν λιβελλογραφήματα που στρέφονταν εναντίον της αλλά και σημαντικές πολιτικές πραγματείες που προέρχονταν από κύκλους της αριστοκρατίας, αμφισβητούσαν τις προόδους της κεντρικής εξουσίας και ζητούσαν την επιστροφή στο φεουδαλική μοναρχία. Στο πλαίσιο αυτής της πολεμικής πολλοί έγραψαν ότι η Αικατερίνη δεν έβαλλε τυχαία εναντίον της γαλλικής αριστοκρατίας αλλά συνειδητά: καθώς ήταν Φλωρεντινή, έχει μάθει από τον Μακιαβέλι τα μυστικά της τυραννίας και προσπαθούσε να την επιβάλει στο γαλλικό βασίλειο.
Στη δεκαετία του 1580, όταν άνοιξε η προοπτική να ανέβει στον θρόνο ένας προτεστάντης, ο Ερρίκος της Ναβάρρας, εξεγέρθηκαν οι Καθολικοί κι έδωσαν στην αντιμακιαβελική πολεμική τους μια νέα διάσταση: δεν ήταν πια ο δάσκαλος των τυράννων αλλά των «κρατολατρών», αυτών δηλ. που ήταν έτοιμοι να θυσιάσουν τα συμφέροντα της θρησκείας στο όνομα της σωτηρίας του κράτους και να αποδεχθούν ένα συμβιβασμό με τους προτεστάντες. Από όλη αυτή την πολεμική στη Γαλλία προέκυψε η κακή φήμη του Μακιαβέλι: ότι ο ηγεμόνας του είναι τύραννος και ότι χρησιμοποιεί τη θρησκεία αποκλειστικά για τους πολιτικούς του στόχους. Κάπως έτσι βγήκε η περίφημη φράση «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», όπου σκοπός ήταν η ενίσχυση του κράτους και μέσο ο θρησκευτικός συμβιβασμός. Ωστόσο, παρόμοια φράση υπάρχει στον «Ηγεμόνα»: «τα μέσα κατηγορούν, ο σκοπός αθωώνει».
H αξία της προπαγάνδας
Με το τέλος των πολέμων και την έκδοση του διατάγματος της Νάντης (1598), η πολιτική κατάσταση στη Γαλλία σταθεροποιήθηκε. Ο Ρισελιέ, υπουργός του γιου του Ερρίκου, ήταν αναγνώστης του Μακιαβέλι και γνώριζε καλά την αξία της προπαγάνδας. Ανθρωποι που βρίσκονταν στην υπηρεσία του, άρχισαν μια προσπάθεια αποκατάστασης του συγγραφέα του «Ηγεμόνα» ― ένας απ’ αυτούς μάλιστα έγραψε μια απολογία για τον Μακιαβέλι, που ώς σήμερα παραμένει σήμερα ανέκδοτη αλλά υπάρχει σε αρκετά χειρόγραφα. Αυτοί οι απολογητές δεν λένε ότι ο Μακιαβέλι απορρίπτει τη χρήση της θρησκείας για πολιτικούς σκοπούς ―δεν θα μπορούσαν άλλωστε γιατί τα κείμενά του είναι αρκετά σαφή σ’ αυτό το σημείο― λένε όμως ότι αυτό είναι ενίοτε απαραίτητο. Επαναλαμβάνουν δηλαδή αυτό που έλεγαν οι Καθολικοί, το τοποθετούν όμως υπό την αρετή της «φρόνησης» που, στην πολιτική γραμματεία του 17ου αιώνα κέρδισε εξέχουσα θέση ― πράγμα που, στην ουσία, μεταφράζει στο παλιό λεξιλόγιο των αρετών την καινούργια ιδέα ότι άσκηση της εξουσίας σημαίνει άσκηση της κυριαρχίας.
Στους απολογητές του 17ου αιώνα υπάρχει επίσης μια ενδιαφέρουσα σκέψη γύρω από το θέμα της «σωτηρίας των φαινομένων»: ανεξάρτητα από το πώς είναι και πώς δρα, ο ηγεμόνας πρέπει να δείχνει ενάρετος και κυρίως μεγαλοπρεπής· δεν επιβάλλεται επειδή είναι πρώτος μεταξύ ίσων, αλλά επειδή εξέχει, επειδή είναι η προσωποποίηση του μεγαλείου. Η συζήτηση αυτή παραπέμπει στο τρίτο μέρος του «Ηγεμόνα» όπου ο Μακιαβέλι μιλά για θέματα της εικόνας του ηγεμόνα, για το αν πρέπει οι υπήκοοι να τον αγαπούν ή να τον φοβούνται αλλά ποτέ δεν χρησιμοποιεί τους όρους του μεγαλείου όπως οι «μακιαβελιστές» της κλασσικής Γαλλίας. Ωστόσο, η επιμονή τους στο ζήτημα των φαινομένων βοήθησε να διαιωνιστεί μια στρεβλή εικόνα για τον Φλωρεντινό.
Είδε τον Μωυσή ως ιδρυτή ενός κράτους
Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1513. Ηταν καινοτόμο από πολλές πλευρές. Ο Μακιαβέλι λ.χ. είναι ο πρώτος που μιλάει για τον Μωυσή και τον συγκρίνει με άλλους ιδρυτές κρατών. Το να αντιλαμβάνεσαι τον Μωυσή όχι ως ιδρυτή μιας θρησκείας αλλά ως ιδρυτή ενός κράτους είναι μια ρηξικέλευθη ιδέα. Κυρίως όμως μίλησε για την κεντρική εξουσία. Τάχθηκε αναφανδόν υπέρ της ενίσχυσης των κεντρικών εξουσιών και μάλιστα το τελευταίο κεφάλαιο του «Ηγεμόνα» είναι μια έκκληση για τη δημιουργία ενιαίου κράτους στην Ιταλία. Γιατί; Γιατί, νομίζω, έχει δει, χάρη στα διπλωματικά ταξίδια του, ότι στη Γαλλία έχει ήδη σχηματιστεί ένα ισχυρό κράτος πάνω στα λείψανα των περιφερειακών ηγεμονιών και ξέρει ότι το ίδιο ισχύει για την Αγγλία. Για αυτό κι εξηγεί πόσο κακό κάνουν πια οι βαρώνοι και οι μικρές ηγεμονίες. Στην ουσία, μιλάει για την καινούργια πολιτική πραγματικότητα της εποχής του, αυτό που ονομάζουμε ευρωπαϊκό κράτος, και βλέπει την ανάγκη ν’ ακολουθήσει η Ιταλία τον ίδιο δρόμο. Με ανάλογους όρους δεν μιλάμε σήμερα για την ανάγκη της Ευρωπαϊκής Ενωσης; Δεν μιλάμε για την ανάγκη να σταθεί ως Ενωση απέναντι σε οντότητες πολύ ογκωδέστερες απ’ αυτήν, όπως οι ΗΠΑ και η Κίνα; To ευρωπαϊκό κράτος βέβαια δεν ήταν απλώς ένα ζώο μεγαλύτερο από άλλα μικρότερα· ήταν, επιπλέον, αυτό που εξάλειψε τις σχέσεις προσωπικής εξάρτησης και ίδρυσε μια καινούργια έννομη τάξη. Εντυπωσιάζει επίσης ότι ο Μακιαβέλι είναι συνειδητά νεωτεριστής. Σε μια κοινωνία όπου αξία έχει η παράδοση και όχι η καινοτομία, εκείνος μιλάει για την καινοτομία. Το παράδειγμα των όπλων: μιλάει για την ανάγκη της δημιουργίας μόνιμων στρατευμάτων του ηγεμόνα και τονίζει πόσο κακό έχουν κάνει οι μισθοφόροι.
Η γλώσσα
Ενα άλλο στοιχείο καινοτομίας είναι η γλώσσα. Δεν γράφει στα λατινικά, όπως οι περισσότεροι ουμανιστές. Γράφει στα τοσκανικά ακολουθώντας την παράδοση που δημιούργησε ο Δάντης. Οχι για να τον καταλαβαίνει ο πολύς κόσμος ―εξάλλου αυτοί που μπορούσαν να διαβάσουν εκείνη την εποχή ήταν ακόμη λίγοι. Γράφει στα τοσκανικά γιατί πιστεύει ότι οι άνθρωποι που μιλούν τη γλώσσα αυτή μπορούν να δημιουργήσουν έναν πολιτισμό εξίσου σημαντικό με εκείνον που είχαν φτιάξει όσοι έγραφαν στα λατινικά.
Θεωρητικός των πολιτικών του Μεσαίωνα
Σύμφωνα με τον καθηγητή Νίκο Καραπιδάκη (ο οποίος διδάσκει Μεσαιωνική Ιστορία στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο), «ο Μακιαβέλι είναι ο τελευταίος στοχαστής του Μεσαίωνα με την εξής πρωτοτυπία: θεωρητικοποιεί τις πολιτικές του Μεσαίωνα. Δεν ανάγει την πολιτική σε μιαν απόφυση της θεότητας, αλλά την αναλύει πραγματιστικά. Το άλλο που συλλαμβάνει, και που τον καθιστά ελαφρώς μοντέρνο πριν από την ώρα του (παρότι το είχε κάνει και ο Δάντης πριν από αυτόν), είναι μια δυνατή ενοποίηση της Ιταλίας. Για τα μεσαιωνικά δεδομένα είναι η σημερινή συζήτηση μιας πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης.
» Ο Μακιαβέλι είναι παρεξηγημένος αλλά είναι και υπερεκτιμημένος από τους πραγματιστές της πολιτικής. Ο πραγματισμός του δεν υπερβαίνει ιδιαίτερα εκείνο των ηγεμόνων της εποχής του. Ο Μακιαβέλι προσπαθεί να αποτυπώσει την πραγματική συμπεριφορά ενός ηγεμόνα. “Μακιαβελισμός” είναι η πραγματιστική καταγραφή της πολιτικής που διαπιστώνει γύρω του. Δεν βλέπω ένα είδος μανιφέστου στον “Ηγεμόνα” αλλά μια καταγραφή των πρακτικών της εποχής του».
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Σπύρος Μακρής, «Niccolo Machiavelli, “virtu” και ερμηνευτικά κάτοπτρα. Σπουδή στη νεοτερική και σύγχρονη πολιτική θεωρία του ρεπουμπλικανισμού», Σιδέρης, 2009.
Θεοδόσης Νικολαΐδης, «Είδωλα του Μακιαβέλι. Η πολεμική γύρω από τον "μακιαβελισμό" στη Γαλλία μεταξύ 1572 και 1643» (Εστία).
Γεώργιος Ρούσσης, «Το κράτος: από τον Μακιαβέλι στον Βέμπερ: μια κριτική παρουσίαση των σημαντικότερων θεωριών για το σύγχρονο κράτος», Γκοβόστης, χ.χ.
Burnham, James Οι Μακιαβελιστές: Υπέρμαχοι της ελευθερίας μετάφραση Μαρία - Αριάδνη Αλαβάνου, Κέδρος, 2009.
Gramsci, Antonio Για τον Μακιαβέλι, για την πολιτική και για το σύγχρονο κράτος, μετάφραση Φ. Κ., Ηριδανός, 2005.
Skinner, Quentin Μακιαβέλι, επιμέλεια Θεοδόσης Νικολαΐδης, μετάφραση Κώστας Αθανασίου, Νήσος, 2002.
Senellart, Michel Μακιαβελισμός και κρατική σκοπιμότητα, μετάφραση Δημήτρης Αθανασάκης, Εστία, 1997.