Ασύμβατες πολιτικές κουλτούρες;

Κώστας Ντιος

Του Πάνου Καζάκου, ΝΕΑ, 27.01.14

Μια άποψη για τις δυσκολίες της χώρας με το Μνημόνιο

Επέλεξα τον τίτλο σκόπιμα: Υπενθυμίζει ευθέως ότι μέρος τουλάχιστον των δυσκολιών που αντιμετωπίζει η χώρα πριν και μετά το Μνημόνιο δεν οφείλονται απλά σε «λάθη», ή οικονομικούς καταναγκασμούς αλλά έχουν βαθύτερες αιτίες που, δυστυχώς, δεν αίρονται από τη μια μέρα στην άλλη. Ένα πράγμα που εντυπωσιάζει είναι η χτυπητή αναντιστοιχία ανάμεσα σε ευρωπαϊκές συμπεριφορές που υπακούουν σε κανόνες του παιγνιδιού και στη χαλαρή στάση μας απέναντι σε θεσμούς και κανόνες. Και φυσικά, αγανακτούμε όταν οι εταίροι μας υπενθυμίζουν τους κανόνες και τις δεσμεύσεις μας. Από πολιτική άποψη αυτή τη χαλαρή στάση έναντι σταθερών κανόνων εκφράζει ο δήθεν «ανένδοτος αγώνας» κατά του «Μνημονίου»! Οι εκφραστές του δεν θέλουν να τηρούν κανόνες. Τα Μνημόνια είχαν βέβαια σοβαρά ελαττώματα και, επιπλέον, εφαρμόσθηκαν με ασύμμετρο τρόπο για να προστατευθούν μειοψηφίες, αλλά δεν είναι αυτά που ενδιαφέρονται να διορθώσουν πολλοί κριτικοί. Ας δούμε καλύτερα τις δύο πλευρές. Χαρακτηριστικό των ευρωπαϊκών συστημάτων είναι, μεταξύ άλλων και κατά κάποιο τρόπο ιδεατά, η κυριαρχία του νόμου (rule of law) ή του κράτους δικαίου, που βεβαίως αντανακλά μακροχρόνιες εξελίξεις στο εσωτερικό των περισσοτέρων κρατών μελών της ΕΕ.
Η ΕΕ γίνεται αντιληπτή ως «κοινότητα δικαίου». Με την κυριαρχία του νόμου συνυφαίνεται η αντίληψη για μια κοινωνία στην οποία ισχύει ο ανταγωνισμός, ο οποίος όμως με τη σειρά του υποτάσσεται σε σταθερούς και γενικής ισχύος κανόνες. Σε γενικές γραμμές αυτό εννοούν με τον όρο φιλελεύθερες δημοκρατίες.

Αντίθετα την εσωτερική δυναμική στην Ελλάδα μπορεί κανείς άνετα να περιγράψει ως αντιθεσμική ή αντι-κανονική. Αυτό δείχνει η συστηματική παραβίαση βασικών διατάξεων του Συντάγματος (π.χ. για την προστασία του περιβάλλοντος και των δασών!) και η συνεχής τροποποίηση, ανατροπή, νόθευση, παράκαμψη ή παράβαση νόμων σε μεγάλη κλίμακα. Στην ανάγκη οι νόμοι προσαρμόζεται στους εκάστοτε συσχετισμούς. Η φορολογική νομοθεσία αλλάζει συνεχώς, οι προδιαγραφές για κατοικίες καταστρατηγούνται μαζικά (τα αυθαίρετα είναι εκατομμύρια) και οι κυβερνήσεις μας αντί να αντιμετωπίζουν το ζήτημα στις ρίζες του επιδίδονται σε συνεχείς νομοθετικές αναρρυθμίσεις τακτοποίησης, δηλαδή σε εκ των υστέρων νομιμοποιήσεις. Ψηφίζονται νόμοι για συγχωνεύσεις φορέων που δεν έχουν έργο αλλά δεν εφαρμόζονται. Στον ευρύτερο δημόσιο τομέα, το ΑΣΕΠ δεν απέτρεψε τη μαζική είσοδο μέσω παρακαμπτήριων σε περιφέρειες, δήμους, Ανώτατα Ιδρύματα φορείς κ.α.

Τέτοιες μακροχρόνιες πρακτικές είχαν ως αποτέλεσμα να εμπεδωθεί η αντίληψη ότι ο νόμος, οι κανόνες του παιγνιδιού είναι αντικείμενο ενός διαρκούς παζαρέματος! Η τήρηση του νόμου υπονομεύθηκε με διάφορα ιδεολογικά πυροτεχνήματα (συμπεριλαμβανομένου και του «νόμος είναι το δίκιο του εργάτη») με αποκορύφωμα βέβαια την ανοχή της τρομοκρατίας. Λίγοι αναγνώριζαν με συνέπεια ότι ο νόμος και η τάξη είναι συστατικό στοιχείο μιας δημοκρατικής πολιτείας και μάλιστα ότι εξυπηρετεί τον έλεγχο και περιορισμό των εκάστοτε κυβερνώντων.

Πριν από την κρίση οι αντι-νομικές συμπεριφορές αντικατοπτρίζονταν στη μη συμμόρφωση προς ευρωπαϊκούς κανόνες για ελλείμματα ή για την προστασία του περιβάλλοντος. Όμως, αυτές οι εμπεδωμένες συμπεριφορές βρίσκονται μετά την κρίση του 2010 χωρίς εξόδους διαφυγής απέναντι στον μεγάλο εχθρό: Την κυριαρχία του νόμου στο ευρωπαϊκό επίπεδο. Με άλλα λόγια, μια χώρα που δεν έχει μάθει να τηρεί νόμους ή να ψηφίζει νόμους που να μπορεί να τους εφαρμόσει, βρέθηκε στην ανάγκη να …τηρήσει κανόνες, υπό την απειλή χρεοκοπίας. Στην κρίση, οι ίδιες συμπεριφορές οδήγησαν σε ένα συνεχές παζάρι για την αναδιαπραγμάτευση πολλών μεταρρυθμίσεων που πρόβλεπαν τα «Μνημόνια».

Η χαλαρή στάση απέναντι στο νόμο είχε γίνει κεντρικό χαρακτηριστικό της πολιτικής κουλτούρας μας. Αντανακλά βαθύτερες αξίες και συνυφαίνεται με το πελατειακό σύστημα που από τη φύση του δεν δέχεται κανόνες, διαφάνεια, αξιοκρατία κλπ. Συνυφαίνεται επίσης με την ποιότητα των ηγετικών ομάδων, οι οποίες δημιούργησαν «ευέλικτα» πλέγματα προνομίων και εξαιρέσεων δεν φρόντιζαν για κανόνες γενικής ισχύος που δίνουν ευκαιρίες σε όλους, και δεν υπόκειντο σε αποτελεσματικούς μηχανισμούς λογοδοσίας. Έβλαπταν, κατά Καβάφη, την Ελλάδα. Κακοί πολιτικοί θεσμοί συνοδεύθηκαν από κακούς οικονομικούς κανόνες (βλέπε, ενδεικτικά, ασάφεια των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων και ένα πολυδαίδαλο σύστημα οικονομικής ρύθμισης που μας υπενθύμισε πρόσφατα σχετική έκθεση του ΟΟΣΑ). Τα αποτελέσματα ήταν ανάλογης ποιότητας.

Ο Πάνος Καζάκος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών