Το πολιτικό όραμα του Γιούργκεν Χάμπερμας

Ο Γερμανός φιλόσοφος υποστηρίζει με πάθος την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη

Του Θεόδωρου Γεωργίου*, Εφημερίδα των Συντακτών

Ο Jürgen Habermas (γεννήθηκε το 1929), ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος, ο Ευρωπαίος διανοούμενος και ο παγκόσμιος στοχαστής, συμπλήρωσε τον περασμένο Ιούνιο τα 84 χρόνια της βιολογικής ζωής του. Ο πνευματικός βίος του είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την ιστορική πορεία της Γερμανίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε μετά τον πόλεμο και την ιστορική μοίρα της Ευρώπης. Κατά τη δεκαετία του 1950, ο ίδιος ο Habermas εργάζεται πυρετωδώς και γίνεται πολύ νωρίς αδιαμφισβήτητος ακαδημαϊκός δάσκαλος, αλλά ταυτόχρονα ακολουθεί τα δύσβατα μονοπάτια του διανοούμενου, του στοχαστή της εποχής μας και των πραγματολογικών συνθηκών του καιρού μας. Ακολουθεί, όπως ο ίδιος υποστηρίζει, τα ίχνη που χάραξε ο Heinrich Heine, ως διανοούμενος και ως στοχαστής της εποχής του. Τον περασμένο Ιούνιο κυκλοφόρησε και το πρόσφατο πόνημα του Jürgen Habermas. Το βιβλίο αυτό, με τίτλο «Im Sog der Technokratie» (Στον απόηχο της τεχνοκρατίας) εντάσσεται στην εκδοτική σειρά (εκδόσεις Suhrkamp) «Μικρά πολιτικά γραπτά» και είναι το δωδέκατο στη χρονική ακολουθία. Εάν ανατρέξει κανείς στο παρελθόν, θα διαπιστώσει ότι ο Habermas, παράλληλα με τα θεωρητικά και φιλοσοφικά κείμενά του (βιβλία, παραδόσεις, ακαδημαϊκό και συστηματικό φιλοσοφικό έργο), επιδίδεται στην πολιτική ανάλυση των συμβάντων της εποχής του.

Στην εκδοτική σειρά «Μικρά πολιτικά γραπτά», που χρονολογείται ήδη από τη δεκαετία του 1950 και φτάνει, με τον δωδέκατο αυτό τόμο, μέχρι τις μέρες μας, καταγράφεται αυτό που στην επιστημολογική γλώσσα ονομάζουμε «διάγνωση του παρόντος», δηλαδή μια πνευματική δραστηριότητα, της οποίας ο θεωρητικός στόχος δεν είναι να «κατασκευαστεί» κάποιο ολοκληρωμένο σύστημα σκέψης, αλλά να αναλυθεί η παρούσα κατάσταση των πραγμάτων, με φιλοσοφικές όμως αξιώσεις. Αυτό σημαίνει ότι ο φιλόσοφος δεν γίνεται σχολιαστής της επικαιρότητας, αλλά, μέσω των διανοητικών ικανοτήτων του, επιχειρεί να επεξεργαστεί «ερμηνευτικά σχήματα» του παρόντος, που ανάγονται στο φιλοσοφικό του σύστημα και κατ’ αυτόν τον τρόπο καθίστανται δεσμευτικά για τις ιστορικές εξελίξεις.

Στο πρόσφατο αυτό βιβλίο του λοιπόν, ο Jürgen Habermas αποθησαυρίζει κείμενα–παρεμβάσεις του που αναφέρονται στα τεκταινόμενα στην ευρωζώνη, στην κρίσιμη καμπή που διέρχεται η Ευρωπαϊκή Ενωση υπό το καθεστώς της οικονομικής κρίσης. Ο φιλόσοφος είναι παθιασμένος ευρωπαϊστής. Τονίζει ότι εάν τώρα (στη συγκυρία της οικονομικής κρίσης στην ευρωζώνη) παραιτηθούμε ως Ευρωπαίοι από το έργο της ευρωπαϊκής ενοποίησης, τότε θα αποχαιρετήσουμε και την παγκόσμια ιστορία. Η επιβίωση της Ευρωπαϊκής Ενωσης συνιστά την πραγματολογική προϋπόθεση για την ιστορική πορεία της παγκόσμιας κοινωνίας.

Κατά τον Habermas, η Ευρώπη, ως συλλογική οντότητα, διανύει μια μεταβατική φάση: από τα εθνικά κράτη των δύο τελευταίων αιώνων μεταβαίνουμε προς την υπερεθνική συλλογική οντότητα, που υποστασιοποιεί η Ευρωπαϊκή Ενωση, η οποία με τη σειρά της εγγυάται την ιστορική πορεία της παγκόσμιας κοινωνίας. Εννοείται πως οι ιδέες αυτές του Habermas δεν πέφτουν από τον ουρανό. Εχουν ρεαλιστικό και ιστορικό υπόβαθρο, που ανάγεται στο παρελθόν της Ευρώπης.

Ο φιλόσοφος επεξεργάζεται ένα πολιτικό πρόγραμμα, σύμφωνα με το οποίο δρομολογούνται διαδικασίες, οι οποίες, μέσω του περιορισμού της εθνικής κυριαρχίας των επιμέρους κρατών–μελών της ευρωζώνης, διαμορφώνουν ένα πλαίσιο σχηματισμού πολιτικής βούλησης και έναν μηχανισμό δημόσιας πολιτικής σφαίρας, που εγγυώνται τη διακρατική επαφή και συνεννόηση. Η μακροπρόθεσμη προοπτική συνίσταται στη δημιουργία μιας υπερεθνικής δημόσιας πολιτικής σφαίρας, η οποία, ως πολιτική μορφή ζωής, λειτουργεί σε κοσμοπολιτικό επίπεδο, χωρίς να είναι απαραίτητο να σχηματιστεί μια παγκόσμια κυβέρνηση. 

Ζούμε στο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο «μιας κατακερματισμένης Ενωσης, η οποία αναζητά την προοπτική της στην ιδέα της αλληλεγγύης. Η αλληλεγγύη, ως πράττειν, ανάγεται στην αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των δρώντων. Δεν έχει να κάνει με ηθικές αξίες, αλλά με κοινωνικές δεσμεύσεις, οι οποίες απεικονίζουν τα φρονήματα και τις συνειδήσεις των δρώντων, στις συναλλακτικές επαφές τους. Οι αμοιβαίες υποσχέσεις πρέπει να τηρούνται στο πλαίσιο της πραγματολογικής συνεννόησης»

Ο Habermas επιδιώκει να βρει οδούς διαφυγής από το δόγμα ΤΙΝΑ: There Is Νo Αlternative. Πρόκειται για το νεοφιλελεύθερο δόγμα, σύμφωνα με το οποίο η νεοφιλελεύθερη πολιτική είναι και η μοναδική λύση για τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα της εποχής μας. Και αναλύει τρία μείζονα προβλήματα, που αναφέρονται στη συγκροτησιακή δομή της ευρωζώνης, στα λάθη και τα «κατασκευαστικά ελαττώματα» της Νομισματικής Ενωσης και ταυτόχρονα επεξεργάζεται προτάσεις (θεωρητικές με ρεαλιστικό πνεύμα) για την έξοδο από την κρίση.

Κατά τον Habermas, η οικονομική κρίση στην ευρωζώνη συνιστά μια πραγματολογική ευκαιρία για να επιταχυνθούν οι ρυθμοί και οι διαδικασίες της πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης. Οι επικείμενες εκλογές για το Ευρωκοινοβούλιο (25 Μαΐου 2014) δεν αποτελούν μια εκλογική διαδικασία γραφειοκρατικής ρουτίνας. Είναι η μοναδική ιστορική δυνατότητα για να ανασυγκροτηθούν όλα τα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ενωσης και ταυτόχρονα να τεθούν επί τάπητος τα μείζονα προβλήματα δημοκρατικής νομιμοποίησης των ευρωπαϊκών πολιτικών.

Ο Habermas τονίζει με έμφαση ότι επιβάλλεται να αναληφθούν πολιτικές πρωτοβουλίες, οι οποίες θα μπορούσαν να συγκεράσουν, δηλαδή να υποστηρίξουν σε επίπεδο συναλλαγής και συνεννόησης, δύο διαμετρικά αντίθετες πολιτικές, εκείνες που ασκούνται για να διατηρηθεί το ευρώ ως κοινό νόμισμα και τις άλλες, που στοχεύουν στην πολιτική ολοκλήρωση. Κατά τον φιλόσοφο, ο οποίος πιστεύει ακράδαντα ότι βρισκόμαστε καθ’ οδόν προς την πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης, δύο πράγματα κρίνονται αναγκαία και απαραίτητα για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος: Πρώτον, να προωθηθούν διαδικασίες σχηματισμού διακρατικής πολιτικής βούλησης και να υιοθετηθούν μέθοδοι διαμόρφωσης πολιτικής συνείδησης, πέρα και έξω από τα στενά εθνικά όρια της δημόσιας πολιτικής σφαίρας. Δεύτερον, να καρποφορήσουν επιτέλους οι ιδέες της δημοκρατίας στην υπερεθνική συγκυρία της Ευρώπης. Οι ιδέες της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και του αυτοκαθορισμού του ατόμου (ιδέες του πολιτικού διαφωτισμού) αναζητούν την πραγματολογική και την ιστορική εφαρμογή τους (στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα) στο πλαίσιο της πολιτικής ένωσης της Ευρώπης.

Δεν περιλαμβάνει το πολιτικό πρόγραμμα (το πολιτικό όραμα θα λέγαμε) του Habermas πρακτικές συμβουλές προς τους πολιτικούς της Ευρωπαϊκής Ενωσης ή της ευρωζώνης. Ο φιλόσοφος υποστηρίζει με θεωρητικό πάθος ότι η ιδέα της αλληλεγγύης μπορεί και πρέπει να αποτελέσει το θεμέλιο της πολιτικής ενοποιητικής διαδικασίας των επιμέρους εθνικών κρατών και των επιμέρους εθνικών οικονομιών προς την κατεύθυνση της πολιτικής ολοκλήρωσης. Οπως το 2008, με το βιβλίο του «Αχ, η Ευρώπη» (Ach, Europa), ο Habermas διατύπωνε τις επιστημολογικές αγωνίες του και τους πολιτικούς αναστεναγμούς του, έτσι και τώρα, έπειτα από πέντε χρόνια, και στη συγκυρία της οικονομικής κρίσης, τονίζει ότι ο ευρωπαϊκή πολιτική ολοκλήρωση, μέσω των πρακτικών διαδικασιών της αλληλεγγύης, είναι η μοναδική λύση για να ξεπεράσει η ευρωζώνη την οικονομική κρίση και ταυτόχρονα να λειτουργήσει η Ευρώπη ως κανονιστικός οδοδείκτης για την παγκόσμια κοινωνία.

…………………………………………………………………………………………………..

*Ο Θεόδωρος Γεωργίου είναι καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Είναι μαθητής του Jürgen Habermas και η παρουσίαση αυτή γίνεται για την «Εφημερίδα των Συντακτών» ύστερα από συνεννόηση με τον συγγραφέα.