Εντγκάρ Μορέν: Η ηθική της αλληλεγγύης

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συνατκτών

Πρόσφατα κυκλοφόρησε και στη γλώσσα μας η «Ηθική», ο έκτος τόμος με τον οποίο ολοκληρώνεται το σπουδαίο έργο του Γάλλου φιλοσόφου Εντγκάρ Μορέν «Η Μέθοδος» (Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, μετάφραση: Γιάννης Καυκιάς). Η ακόλουθη συνέντευξη του Εντγκάρ Μορέν δόθηκε με αφορμή την πρώτη έκδοση αυτού του τόμου στη γαλλική γλώσσα και δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 2005 στην περιοδική επιθεώρηση Sciences Humaines.

• Οι πρόσφατες εργασίες για τα θεμέλια της ηθικής καταδεικνύουν ότι «ηθικές» συμπεριφορές υπάρχουν και στον ζωικό κόσμο με διάφορες μορφές.

Πράγματι, η ρίζα των ηθικών συμπεριφορών μάς βυθίζει στην ιστορία του ζωικού κόσμου. Οι επιστήμες του ανθρώπου θέλησαν να σκεφτούν την ανθρωπότητα με βάση μια ριζική τομή ανάμεσα στο ανθρώπινο και το ζωικό. Αντίστροφα, η γενετική, κοινωνιοβιολογική προσέγγιση αρνείται κάθε ιδιαιτερότητα στο ανθρώπινο, καθώς θέλει να ανάγει τις ανθρώπινες συμπεριφορές στις βιολογικές τους ρίζες. Ολο το πρόβλημα είναι να σκεφτόμαστε ταυτόχρονα τη συνέχεια και την ασυνέχεια ζωικού-ανθρώπινου, που έχει ως αποτέλεσμα ο ανθρώπινος κόσμος, μολονότι ανήκει στον κόσμο των θηλαστικών, να διαθέτει κάτι το οποίο δεν μπορεί να αναχθεί στη ζωική φύση, αυτό που έχω αποκαλέσει «η ανθρωπινότητα της ανθρωπότητας». Φαινόμενα αλληλεγγύης ανευρίσκονται παντού στον έμβιο κόσμο. Και η έννοια του υποκειμένου είναι βιολογική στη ρίζα της. Το να είναι κανείς υποκείμενο σημαίνει να αυτοεπιβεβαιώνεται τοποθετούμενος στο κέντρο του κόσμου του. Αυτός ο εγωκεντρισμός ωθεί μια ζωντανή ύπαρξη να προσπαθεί να ικανοποιεί τις δικές της ανάγκες και τους ατομικούς της σκοπούς, να τρέφεται, να αμύνεται κ.λπ. Είναι ένα θεμελιώδες χαρακτηριστικό του ζώντος, αλλά δεν αποκλείει διόλου τον αλτρουισμό και την ένταξη σε ένα «εμείς». Οι άνθρωποι, ως ατομικά υποκείμενα, φέρουν εντός τους αυτό το διπλό «λογισμικό», του οποίου το ένα μέρος καθοδηγεί τις συμπεριφορές τις προσανατολισμένες προς το «για τον εαυτό» και το άλλο το «για μας» ή «για τον άλλον».
Το ένα καθοδηγεί τον εγωισμό και το άλλο καθοδηγεί τον αλτρουισμό. Οι ηθικές συμπεριφορές έχουν πηγές τους την αλληλεγγύη και την ευθύνη. Είναι συμπεριφορές «σύνδεσης», που συνδέουν το άτομο με τον άλλον ή με την κοινότητά του. Η σύνδεση προσλαμβάνει έναν συναισθηματικό χαρακτήρα, όπως ο δεσμός ανάμεσα σε ένα παιδί και τη μητέρα του ή ανάμεσα σε συγγενικά πρόσωπα. Η αλληλεγγύη δεν είναι αποκλειστικό γνώρισμα των ανθρώπων. Αλλά με τη γλώσσα και τον μύθο η ανθρώπινη ύπαρξη εγγράφεται με τρόπο ξεχωριστό στην κοινότητά της (μύθος του κοινού προγόνου στην αρχαϊκή κοινωνία και, για τα έθνη, μύθος του μητρικού και πατρικού χαρακτήρα της ιδέας της πατρίδας). Και μπορεί να αισθανθεί έναν κοινοτικό δεσμό με ολόκληρη την ανθρωπότητα.

• Ενα από τα κεφάλαια του βιβλίου σας αρχίζει με αυτό το ωραίο απόφθεγμα του Ριβαρόλ: «Το πιο δύσκολο σε περίοδο ταραχών δεν είναι να πράξεις το καθήκον σου, αλλά να ξέρεις ποιο είναι το καθήκον σου». Εσείς υπογραμμίζετε ότι με τη νεωτερικότητα η ηθική γνωρίζει μια κρίση των θεμελίων της και ότι, από την άλλη μεριά, αυτή αναφέρεται σε μια πολλαπλότητα συχνά αντιφατικών αξιών.

Ολα τα θεμέλια πάνω στα οποία οικοδομήθηκε η ηθική –ο Θεός, η φύση, η πατρίδα, η ιστορία, ο λόγος– έχουν σήμερα για μας χάσει τον απόλυτο χαρακτήρα τους. Ολες «οι μορφές της υπερβατικότητας έχουν θαμπώσει», όπως ορθά έγραψε ο Κλοντ Λεφόρ. Από ’δώ πηγάζουν μια αβεβαιότητα και μια ανησυχία για τις θεμελιώδεις αξίες που πρέπει να υπερασπιζόμαστε και να μεταβιβάζουμε. Καθένας μας ζει σε ένα είδος «κανονιστικού self-service». Γι’ αυτό προσπάθησα, όχι να ξαναβρώ χαμένα θεμέλια, αλλά να ξαναβρώ, δηλαδή να αναζωογονήσω τις πηγές της αλληλεγγύης και της υπευθυνότητας. 

• Η ηθική αβεβαιότητα, λέτε, προέρχεται από τις αναπόφευκτες συνέπειες της «οικολογίας της δράσης». Περί τίνος πρόκειται;

Η οικολογία της δράσης σημαίνει ότι μια δράση ξεφεύγει από τη βούληση του δρώντος, για να μπει σε έναν κύκλο αλληλεπιδράσεων και αντιδράσεων με το περιβάλλον στο οποίο εγγράφεται, πράγμα που την απομακρύνει συχνά από τις προθέσεις του δρώντος. Η ιστορία μάς προσφέρει χιλιάδες παραδείγματα. Ετσι, το 1789, η αριστοκρατία εγκαινίασε μια μεταρρυθμιστική διαδικασία η οποία εξελίχθηκε γρήγορα σε επανάσταση και οδήγησε στην πτώση της. Η σοβιετική επανάσταση, που πραγματοποιήθηκε για να καταργήσει για πάντα τον καπιταλισμό, κατέληξε εβδομήντα χρόνια αργότερα στην αναστήλωση ενός καπιταλισμού πιο βάρβαρου και από εκείνον που είχε καταργήσει. Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, επιχειρώντας τη μεταρρύθμιση του σοβιετικού καθεστώτος, επιτάχυνε τη διαδικασία της κατάρρευσής του. Ο Χίτλερ, στην προσπάθειά του να οικοδομήσει μια ναζιστική αυτοκρατορία που θα διαρκούσε μία χιλιετία, προκάλεσε τελικά την ολική κατάρρευση της Γερμανίας μέσα σε πέντε χρόνια. Υπάρχει επίσης ο κίνδυνος της ηθικής ψευδαίσθησης. Μια ηθική πεποίθηση, όπως εκείνη ότι αγωνίζεται κανείς για τη χειραφέτηση των καταπιεζόμενων, οδήγησε εκατομμύρια κομμουνιστές να παλεύουν στην πράξη για την ολοκληρωτική υποδούλωση. Η ηθική δράση υπόκειται επομένως σε πολλαπλές αβεβαιότητες ή ακόμη και αντιφάσεις και γι’ αυτό η ηθική είναι κατά τη γνώμη μου πολύπλοκη. Ενα άλλο τυπικά πολύπλοκο φαινόμενο είναι εκείνο των μέσων και των σκοπών. Οι αντιλήψεις της ηθικής διαιρούνται σε δύο μεγάλους κλάδους: τον δεοντολογικό κλάδο (που υποτάσσει την ηθική στην τήρηση του κανόνα) και τον τελεολογικό κλάδο (που υποτάσσει την ηθική στην υλοποίηση του τελικού σκοπού). Αλλά αυτές οι δύο θεωρήσεις είναι και οι δυο τους ανεπαρκείς, γιατί η μία ξεχνάει τους σκοπούς καθώς είναι προσηλωμένη στα μέσα και η άλλη, καθώς πιστεύει ότι δικαιούται να χρησιμοποιεί απάνθρωπα μέσα για έναν ευγενή σκοπό, εκφυλίζεται χωρίς να πετυχαίνει τους σκοπούς της. Τα μέσα μπορεί να μετατρέπονται και σε σκοπούς, όπως στην περίπτωση του αστυνομικού συστήματος που εδραιώθηκε προκειμένου να σώσει το καθεστώς και που μετατράπηκε σε σκοπό αυτού του καθεστώτος.

• Η ηθική αβεβαιότητα συνδέεται και με τις συγκρούσεις των αξιών…

Η σύγκρουση των αξιών είναι ένα παλαιό θέμα που το έχει ήδη φωτίσει η αρχαία τραγωδία. Η Αντιγόνη οφείλει να επιλέξει ανάμεσα στο χρέος προς την πόλη της ή προς την οικογένειά της. Ο ισλαμολόγος Λουί Μασινιόν μού ανέφερε ως παράδειγμα τη σύγκρουση αξιών που επιβάλλεται στη γυναίκα του βεδουίνου, στο σπίτι της οποίας κατέφυγε ο δολοφόνος του συζύγου της καταδιωκόμενος από τα αδέλφια του θύματος. Οφείλει αυτή να υπακούσει στον νόμο της εκδίκησης ή στον νόμο της φιλοξενίας, που είναι και οι δυο τους ιεροί; Ο Μαξ Βέμπερ μιλούσε για πολυθεϊσμό των αξιών για να εκφράσει τη διαφορετικότητα των αξιών –που μερικές φορές συγκρούονται μεταξύ τους– στις οποίες οφείλουμε να υπακούμε.

• Η σύγκρουση των αξιών εκφράζεται τελικά και με εμφύλιους πολέμους, όπως για παράδειγμα στη Ρουάντα. Πρέπει να δεχόμαστε να αμνηστεύουμε τους δήμιους προκειμένου να αποκαταστήσουμε την ειρήνη;

Υπήρξε η περίπτωση της Ισπανίας την επαύριον του θανάτου του Φράνκο. Η μετάβαση στη δημοκρατία έγινε με μια συμφωνία με φρανκιστές στρατηγούς και αξιωματούχους, που τους εξασφάλιζε την ατιμωρησία. Το σημαντικό κατά τη γνώμη μου δεν είναι η τιμωρία αλλά η αποφυγή της λήθης. Ο Νέλσον Μαντέλα έλεγε «να συγχωρούμε ναι, αλλά να ξεχνάμε όχι». Ο Ανταμ Μίχνικ, ο Πολωνός που αντιστεκόταν στον σταλινισμό και φυλακίστηκε συχνά, έλεγε επίσης «αμνηστία ναι, αμνησία όχι». Σε ό,τι με αφορά, εγώ εμπνέομαι από τον Τσέζαρε Μπεκαρία, ο οποίος έλεγε ότι η φυλάκιση χρησιμεύει όχι στο να τιμωρήσει τον εγκληματία, αλλά στο να προστατέψει την κοινωνία.

• Γράφετε ότι η ηθική αβεβαιότητα επιβάλλει να αναπτύξουμε μια «ψυχική αγωγή», που θα ισοδυναμεί με αυτό που είναι η φυσική αγωγή. Περί τίνος πρόκειται;

Η οικολογία της δράσης μάς διδάσκει ότι οι συνέπειες των ενεργειών μας είναι πάντοτε αβέβαιες. Τι πρέπει να κάνουμε λοιπόν; Η ψυχική αγωγή οφείλει να μας μαθαίνει να στοχαζόμαστε για τις ηθικές αβεβαιότητες, όχι για να αρνηθούμε να δράσουμε, αλλά για να αποφύγουμε το διαζύγιο ανάμεσα στην πρόθεση και στο αποτέλεσμα της δράσης. Η κομμουνιστική στράτευση οδήγησε πολλούς ανθρώπους να δικαιολογούν και να υποστηρίζουν τα Γκουλάγκ, να καταδικάζουν και να διαγράφουν τους υποτιθέμενους προδότες της επαναστατικής υπόθεσης. Οι κομμουνιστές αγωνιστές εξαπατήθηκαν βέβαια από μιαν ιδεολογία, αλλά είχαν και την τάση να εξαπατούν τους ίδιους τους εαυτούς τους, απορρίπτοντας a priori κάθε αντίπαλο επιχείρημα, θεωρώντας ψέμα κάθε κριτική πληροφορία για την ΕΣΣΔ, αρνούμενοι να ενημερωθούν από τις αφηγήσεις των διαφωνούντων ή των θυμάτων. Καθώς είχα προσχωρήσει και εγώ στον κομμουνισμό τον καιρό του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, κατανόησα, στο βιβλίο μου «Αυτοκριτική» (1959), ότι το σημαντικό δεν ήταν το ότι με εξαπάτησαν, αλλά το ότι είχα εγώ ο ίδιος εξαπατηθεί. Προσπάθησα να αναλύσω τους μηχανισμούς τύφλωσης που με είχαν οδηγήσει να υιοθετήσω ένα σύστημα σκέψης, το οποίο δικαιολογούσε τις χειρότερες πλευρές της Σοβιετικής Ενωσης ως προσωρινά λάθη. Οι μηχανισμοί τύφλωσης είναι συνηθισμένοι και γνωστοί. Υπάρχει η αυτοεξαπάτηση, ένα είδος ειλικρινούς ψεύδους με το οποίο πείθουμε τον εαυτό μας. Υπάρχει η αυτοδικαιολόγηση, που έγκειται στο να επιλέγουμε μόνο τα επιχειρήματα που είναι υπέρ των απόψεών μας και να βλέπουμε μόνο λάθη και ελλείψεις στα επιχειρήματα των άλλων. Υπάρχει επίσης η επιλεκτική μνήμη. Ξαναβρίσκουμε αυτούς τους μηχανισμούς στις συγκρούσεις των ζευγαριών, στην επαγγελματική ζωή, στην πολιτική, στις σχέσεις μεταξύ των λαών. Οδηγούμαστε έτσι στο να δαιμονοποιούμε το πρόσωπο που είχαμε αγαπήσει άλλοτε, στο να ρίχνουμε τις αιτίες των συγκρούσεων αποκλειστικά στον άλλον. Βρίσκουμε αυτές τις στάσεις σε όλους τους φανατισμούς και τους δογματισμούς. Επιφέρουν την έλλειψη κατανόησης, την οργή, την απόρριψη, το μίσος. Θεωρώ ότι αυτός ο μηχανισμός είναι ένα πολύ γενικό ανθρωπολογικό φαινόμενο και δεν είναι απλώς μια προσωπική παθολογία. Παράγει την έλλειψη επίγνωσης των δικών μας ελαττωμάτων, την υπερβολική συνειδητοποίηση των ελαττωμάτων των άλλων, τη διαστρέβλωση των απόψεων του άλλου. Οδηγεί σε συγκρούσεις που γίνονται ανεπανόρθωτες όταν και ο άλλος αναπτύσσει ακριβώς τους ίδιους μηχανισμούς. Αυτό που έχει σημασία επομένως είναι να εφαρμόζουμε την αυτοεξέταση, με σκοπό να μάθουμε να κατανοούμε καλύτερα την άποψη του άλλου, κατανοώντας ταυτόχρονα καλύτερα και τον εαυτό μας. Η ψυχική αγωγή περνάει μέσα από την εκμάθηση της γνώσης του εαυτού μας, των δικών μας τρόπων σκέψης, τη διερεύνηση των βαθύτερων κινήτρων μας. Στη γαλλική κουλτούρα, αυτή η παράδοση αυτοανάλυσης, που από τον Μοντέν φτάνει ώς τον Προυστ, παραμένει πολύ λίγο αναπτυγμένη. Η ήπειρος που έχει λιγότερο ερευνηθεί επιστημονικά είναι το ανθρώπινο πνεύμα και κάθε ατομικό πνεύμα είναι για τον εαυτό του η περιοχή που αγνοεί περισσότερο από κάθε άλλη. Η ψυχική αγωγή έγκειται στην υπέρβαση του εγωκεντρισμού και του εαυτοκεντρισμού, προκειμένου να υιοθετήσουμε μια νέα άποψη για τον εαυτό μας, πράγμα που βέβαια απαιτεί και το βλέμμα του άλλου. 

• Αυτή η προσωπική ψυχική αγωγή αρκεί για να ξαναδώσουμε νόημα στην ηθική δράση;

Η ηθική δεν μπορεί να βρει έσχατο θεμέλιο, χρειάζεται να αναγεννιέται αδιάκοπα τροφοδοτούμενη από πολλές πηγές. Η ατομική ψυχική αγωγή δεν είναι παρά μόνο μια πηγή μεταξύ πολλών άλλων. Αλλά η ηθική δεν είναι ατομικό ζήτημα. Περνάει και από άλλους δρόμους, που τοποθετούνται στο επίπεδο της μεταρρύθμισης της οργάνωσης της κοινωνίας και σε εκείνο της μεταρρύθμισης μέσω της εκπαίδευσης. Η μεταρρύθμιση της κοινωνίας απαιτεί την ανάπτυξη μιας «πολιτικής του εκπολιτισμού», όπως την έχω αποκαλέσει, η οποία θα έπαυε να δίνει προτεραιότητα στο ποσοτικό στοιχείο, για να την αποδώσει στην ποιότητα της ζωής. Χρειάζεται να μεταρρυθμίσουμε την εκπαίδευση, ώστε και αυτή να μπορέσει να γίνει μεταρρυθμιστική. Ο τρόπος μάθησης που κατακερματίζει τη γνώση μάς εμποδίζει να αντιληφθούμε τα θεμελιώδη προβλήματα και τα παγκόσμια προβλήματα. Χρειαζόμαστε μια γνώση που συνδέει και είναι η ίδια ωφέλιμη για την ηθική της σύνδεσης. Μια «μεταρρύθμιση της ζωής» μου φαίνεται επίσης αναγκαία, προκειμένου να θεμελιώσουμε την ύπαρξή μας πάνω σε νέες αξίες. Η ηθική αναγέννηση, δηλαδή η αναγέννηση της αλληλεγγύης και της υπευθυνότητας, δεν μπορεί να προέλθει παρά μόνον από τη συμπληρωματικότητα μεταξύ αυτών των διαφορετικών πηγών, που πρέπει να αλληλοτροφοδοτούνται. Δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνον με τη σύγκλιση κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων, μεταρρυθμίσεων της ζωής, μεταρρυθμίσεων της σκέψης.

• Και ποιες θα ήταν οι ηθικές «προσταγές»;

Να αντιστεκόμαστε στη σκληρότητα του κόσμου, να αντιστεκόμαστε στην ανθρώπινη βαρβαρότητα, να βοηθάμε τον άλλον όχι μόνον να επιβιώνει, αλλά και να ζει ποιητικά τη ζωή του μέσα στην αγάπη, τη φιλία, την αισθητική απόλαυση, δηλαδή μέσα στη σχέση του με τους άλλους και μέσα στη σχέση του με τον κόσμο.