Ο Νίκος Πουλαντζάς και η επιστροφή του απωθημένου

Tου Χρήστου Νάτση, http://dimartblog.com

«Κανένας δὲν μπορεῖ νὰ παίρνει τὴν πόζα θεματοφύλακα δογμάτων καὶ ἱερῶν κειμένων: δὲν προσπάθησα νὰ καλυφθῶ μὲ τοῦτα τὰ κείμενα· πράγμα ποὺ ἐξηγεῖ καὶ τὴ χρήση ποὺ κάνω τῆς προσωπικῆς ἀντωνυμίας καὶ τῆς ἀναφορᾶς στὰ δικά μου κείμενα. Ὄχι πὼς ἔχω τὴν ἀξίωση νὰ μιλάω στὸ ὄνομα κάποιου αὐθεντικοῦ μαρξισμοῦ, ἀλλὰ γιὰ τὸν ἀντίθετο ἀκριβῶς λογο: ἀναλαμβάνω τὴν εὐθύνη τῶν ὅσων γράφω καὶ μιλάω ἐξ ὀνόματός μου». Μ’ αὐτὰ τὰ λόγια τελειώνει ὁ πρόλογος στὸ ἔργο Το κράτος, ἡ ἐξουσία, ὁ σοσιαλισμός, ὕστατη καταγραφὴ «τῆς ταξικῆς πάλης στὴ θεωρία» καὶ τρόπον τινά πολιτικὴ διαθήκη τοῦ Νίκου Πουλαντζᾶ. Λίγους μῆνες μετά, στὶς 3 Ὀκτωβρίου 1979, καὶ κάτω ἀπὸ ἀδιευκρίνιστες συνθῆκες, ὁ «μεσογειακὸς διανοούμενος», ὅπως χαρακτήριζε τὸν ἑαυτό του, ὁ χαμογελαστὸς Νίκος, θὰ πηδήξει ἀπὸ τὸν ὄροφο μιᾶς πολυκατοικίας στὸ κενό. Ὄχι πολὺ ἀργότερα, ὁ Λουὶ Ἀλτουσέρ θὰ σκοτώσει τὴ γυναίκα του καὶ θὰ εἰσαχθεῖ σὲ ψυχιατρικὴ κλινική. Δύο ἐξωθεωρητικὰ γεγονότα θὰ ὁριοθετήσουν τὴν Πτώση τοῦ ἰσχυρότερου ἴσως μεταπολεμικοῦ μαρξιστικοῦ ρεύματος, τοῦ δομικοῦ μαρξισμοῦ. Ἀπὸ τὴ δεκαετία τοῦ ’80 μέχρι καὶ τοὺς προηγούμενους μῆνες δὲν κυκλοφοροῦσε ἔργο τοῦ Πουλαντζᾶ στὴ γαλλικὴ ἐκδοτικὴ ἀγορά. Οἰ μεταδομιστικὲς θεωρήσεις ἐπισκίασαν τὴν φερόμενη ὡς μονοδιάστατη ταξικὴ ἀνάλυση· ἡ κυριαρχία τοῦ νεοφιλελευθερισμοῦ περιόρισε τὸ ἐπαναστατικὸ δυναμικὸ σὲ προτάσεις κατὰ τόπους μεταρρυθμίσεων.

Καὶ ὅμως, 30 ἔτη μετά, τὸ ἀπωθημένο ἐπέστρεψε. Ὁ ἐκδοτικὸς οἶκος «Les prairies ordinaires» ἐπαναξέδωσε τὸ ἔργο Τὸ Κράτος, ἡ Ἐξουσία, ὁ Σοσιαλισμός. Οἱ λόγοι δὲν εἶναι μόνο ἱστορικοὶ ἤ θεωρητικοί: σήμερα, στὸ πλαίσιο τῆς πρόσφατης κρίσης, οἱ θεωρητικὲς ἐπεξεργασίες τοῦ Πουλαντζᾶ διεκδικοῦν, μέσῳ τῆς ἀναγκαίας ἐπικαιροποίησής τους, νὰ ληθοῦν σοβαρὰ ὑπόψη. Ὁ Πουλαντζᾶς ἀρνεῖται τὴν ἀμτιμετώπιση τοῦ κράτους ὡς ἑνὸς ὀργάνου απλοῦ τῆς ἀστικῆς τάξης, ποὺ τὸ χρησιμοποιεῖ γιὰ τὴν ἐπιδίωξη τῶν ταξικῶν της συμφερόντων· ὁμοίως, ἀρνεῖται καὶ τὴν ἀντιμετώπισή του ὡς αὐτόνομου ὀργανισμοῦ, ποὺ ὑπάγεται σὲ ἰδιονομοτέλειες. Καὶ οἱ δύο αὐτὲς θεωρητικὲς ἀντιλήψεις εἶναι οὐσιοκρατικές, καθῶς προϋποθέτουν τὴν συνάντηση στὸ πεδίο τοῦ κράτους προϋπαρχουσῶν ὀντοτήτων, τῶν τάξεων ὡς ὑποκειμένων. Ἀκολουθώντας μιὰν οἰονεὶ σπινοζικὴ σχεσιακὴ προσέγγιση, ὁ Πουλαντζᾶς θὰ δεῖ τὸ Κράτος ὡς τὴν ἐκάστοτε συμπύκνωση τῆς ταξικῆς πάλης, ἡ ὁποία καὶ παράγει τὶς τάξεις ὡς ὑποκείμενα. Αὐτὸ σημαίνει, σὲ δεύτερο ἐπίπεδο, πὼς δὲν ὑπάρχει ἕνα Κράτος, ἕνα θεωρτητικὸ ἀντικείμενο ἀμετάβλητο στὸ πέρασμα τοῦ χρόνου ποὺ θὰ ἐπέτρεπε τὴ συγκρότηση μιᾶς ἐπιστήμης τοῦ Κράτους· ὑπάρχει μόνο καπιταλιστικό, φεουδαρχικό, σοσιαλιαστικό κ.λπ. κράτος. Ὁ Πουλαντζᾶς θὰ ἐξετάσει τὸ καπιταλιστικὸ κράτος στὴ συγκυρία τῆς κρίσης τοῦ μεταπολεμικοῦ παρεμβατικοῦ μοντέλου, λίγο πρὶν τὴν νεοφιλεύθερη ἐπικράτηση. Θὰ ἐμβαθύνει τὴν διάκριση τοῦ Λουὶ Ἀλτουσὲρ ἀνάμεσα σὲ κατασταλτικούς (ἀστυνομία, στρατός) καὶ ἰδεολογικοὺς (σχολεῖο) μηχανισμοὺς τοῦ κράτους, τονίζοντας τὴν θετικότητα τους: τὴν ἱκανότητά τους παραγωγῆς. Ὁ Πουλαντζᾶς θὰ ἀνοίξει ἔτσι ἕνα διάλογο μὲ τὶς ἀναλύσεις περὶ τῆς ἐξουσίας ὡς παραγωγικῆς τοῦ Μισὲλ Φουκώ καὶ, παρ’ όλο ποὺ θὰ τὸν κατηγορήσει πὼς ὑποτιμά τὴν ταξικὴ πάλη, θὰ βρεθεῖ ἀρκετὰ κοντά του.

Αὐτὸ ὅμως ποὺ ἀποκτᾶ εἰδικὴ σημασία σήμερα, τόσο γιὰ τὴν θεωρητικὴ ἀνάλυση τῆς συγκυρίας, ὅσο καὶ γιὰ τὸν σχεδιασμὸ τῆς πολιτικῆς πρακτικῆς τῆς ἀριστερᾶς εἶναι τὸ τελευταῖο μέρος τοῦ ἔργου, ὅπου ἀναλύεται αὐτὸ ποὺ ὁ Πουλαντζᾶς ἀποκαλεῖ «αὐταρχικὸς κρατισμός» καὶ προβάλλεται τὸ αἴτημα ἑνὸς δημοκρατικοῦ σοσιαλισμοῦ. Ἀπέχοντας ἀπὸ τὸ νὰ χαρακτηριστεῖ «φασιστικό», «ὁλοκληρωτικό» καὶ ἄλλα τέτοια ἠχηρὰ παρόμοια, τὸ σύγχρονο καπιταλιστικὸ κράτος, κατὰ τὸν Πουλαντζᾶ, ἐγκαταλείπει κομμάτι τῶν κοινωνικῶν διακιωμάτων ὡς ἀναπόσπαστο κομμάτι τῆς ὕπαρξής του. Ἡ παρακμὴ τῆς δημοκρατίας προκύπτει ὡς ἀναγκαία συνθήκη τῆς διατήρησης της καπιταλιστικής οἰκονομίας. Καθίσταται προφανὴς ἡ ἐπικαιρότητα μιᾶς τέτοιας ἀνάλυσης, στὸ πλαίσιο τῆς σημερινῆς συγκυρίας τῆς ὁριακῆς χρήσης τῆς νομιμότητας καὶ ἀκόμη και τῆς περιστολῆς της. Ἡ ἀπάντηση τῆς ἀριστερᾶς, κατὰ τὸν Πουλαντζᾶ, σ’ αὐτὴν τὴν ἐξέλιξη πρέπει νὰ εἶναι ἡ ἐμβάθυνση τοῦ δημοκρατικοῦ σοσιαλισμοῦ: ἀνατρέχοντας στὴν λουξεμπουργκιανὴ κριτικὴ τῆς Ὀκτωβριανῆς Ἐπανάστασης, ὁ Πουλαντζᾶς θὰ τονίσει τὴν σπουδαιότητα τῆς ἐπιμονῆς στοὺς ἀντιπροσωπευτικοὺς θεσμούς, καὶ στὸ κεκτημένο μιᾶς τυπικῆς δέσμης δικαωμάτων. Ταυτόχρονα, ὅμως, ἀπαιτεῖται καὶ ἡ κίνηση πρὸς τὴν πλευρὰ τῆς οὑσιαστικῆς ἐμβάθυνσης, μέσω τῶν πολύπλευρων κινημάτων, ὄχι ὡς μέρος μιᾶς μειονοτικῆς πολιτικῆς, ἀλλὰ ὡς κομμάτι «μιᾶς ἡγεμονικῆς μεγάλης πολιτικῆς».