Μισέλ Αλιετά: Η αντεπανάσταση του κεφαλαίου

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

Η ασιατική κρίση του 1997 ήταν ένα προειδοποιητικό σήμα για την παγκόσμια κρίση που ζούμε μετά το 2008 [...] Μια νέα χρηματοπιστωτική ρύθμιση πρέπει να γίνει. Οι τράπεζες πρέπει να αναδιαρθρωθούν. Ο Γάλλος οικονομολόγος Μισέλ Αλιετά είναι ένας από τους ιδρυτές (μαζί με τον Robert Boyer) της Σχολής της Ρύθμισης. Ο Αλιετά είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Paris X-Nanterre και επιστημονικός σύμβουλος στο Κέντρο Ερευνών για τη διεθνή οικονομία CEPII. Στη γλώσσα μας κυκλοφορεί το βιβλίο του «Η οικονομική κρίση» (Πόλις, 2009). Η ακόλουθη συνέντευξη του Μισέλ Αλιετά δημοσιεύτηκε σε ειδικό τεύχος του περιοδικού Le Nouvel Observateur αφιερωμένο στον ρόλο του χρήματος (De l” argent roi à l” argent fou). 

-Οταν μιλάμε για χρηματοπιστωτική απορρύθμιση ο νους μας πάει πρώτα απ” όλα στη δεκαετία του 1980, στον Ρέιγκαν και στη Θάτσερ. Οι κυβερνήσεις τους δεν ήταν αυτές που εγκαινίασαν αυτή την πολιτική;

-Στην πραγματικότητα, η χρηματοπιστωτική απορρύθμιση αρχίζει πολύ πριν από τη δεκαετία του 1980.

Στην πρώτη μεταπολεμική περίοδο ο χρηματοοικονομικός τομέας ήταν ισχυρά ρυθμισμένος και οι χρηματοπιστωτικές αγορές, περιχαρακωμένες στις εθνικές τους επικράτειες, έπαιζαν έναν πολύ περιορισμένο ρόλο στην οικονομική ζωή. Αλλά η πολύ ισχυρή ανάπτυξη της δεκαετίας του 1960 θα αλλάξει τα δεδομένα. Η επέκταση προκάλεσε τότε την παραβίαση του ελέγχου των κεφαλαίων, που μέχρι εκείνη την περίοδο ήταν πολύ στενός. Είναι η αρχή της πρώτης παγκοσμιοποίησης, η οποία επέφερε μια δυσλειτουργία των τρόπων ρύθμισης της οικονομίας. Το πρώτο θύμα υπήρξε το διεθνές σύστημα του Μπρέτον Γουντς, που καθιερώθηκε το 1944 και που είχε αναγορεύσει το δολάριο, το μόνο μετατρέψιμο σε χρυσό νόμισμα, σε ισχυρότερο από όλα τα νομίσματα. Μετά την υποτίμηση της λίρας, τον Οκτώβριο του 1967, το δολάριο αρχίζει να δέχεται επιθέσεις, ενώ ο πόλεμος του Βιετνάμ τροφοδοτεί τον αμερικανικό πληθωρισμό. Και στις 15 Αυγούστου 1971, το νομισματικό πραξικόπημα του Νίξον, που αναστέλλει τη μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό, τερματίζει το σύστημα του Μπρέτον Γουντς ανοίγοντας τον δρόμο στον μεγάλο πληθωρισμό της δεκαετίας του 1970. Δημιουργείται μια νέα κατάσταση που θα ωθήσει σύντομα τις τράπεζες να αντιδράσουν, επειδή, καθώς τα επιτόκια έμεναν σταθερά εξαιτίας της νομισματικής πολιτικής ελέγχου των επιτοκίων, η άνοδος του πληθωρισμού συνεπαγόταν απώλειες για τους καταθέτες. Οι αμερικανικές τράπεζες επιδίωξαν να παρακάμψουν το ανώτατο όριο των επιτοκίων δημιουργώντας τα αμοιβαία κεφάλαια, των οποίων οι αποδόσεις συναρτούνταν με τα ελεύθερα επιτόκια της αγοράς. Οι πρώτες μορφές χρηματοπιστωτικής απορρύθμισης ήταν επομένως το αποτέλεσμα ενεργειών ιδιωτικών παραγόντων.

-Αυτές όμως θα αποκτήσουν σύντομα την έγκριση της πολιτικής εξουσίας, η οποία νομοθετεί προς αυτή την κατεύθυνση σε όλο τον δυτικό κόσμο…

-Ναι, επειδή, καθώς ο πληθωρισμός συνεχίζει την ανοδική του πορεία υπό την πίεση δύο πετρελαϊκών κρίσεων, επιβάλλεται σιγά σιγά στα αγγλοσαξονικά περιβάλλοντα η ιδέα ότι είναι αναγκαίο να αλλάξουμε σύστημα ρύθμισης. Είναι ο θρίαμβος της μονεταριστικής ιδεολογίας, που ενσαρκώνεται από τον Μίλτον Φρίντμαν, σύμφωνα με τον οποίο η δράση του κράτους στο νομισματικό πεδίο πρέπει να έγκειται στον έλεγχο της ποσότητας του χρήματος και όχι των επιτοκίων. Η σχολή του Σικάγου, η οποία προτείνει μια αντικεϊνσιανή νομισματική αντεπανάσταση, γίνεται παγκόσμια αναφορά. Και η αληθινή ρήξη προς αυτή την κατεύθυνση συντελείται το 1979, όταν ο πρόεδρος της αμερικανικής Ομοσπονδιακής Τράπεζας, ο Πολ Βόλκερ, αποφασίζει ξαφνικά να διπλασιάσει το επιτόκιό της. Αυτή η απόφαση επέτρεψε την τιθάσευση του πληθωρισμού –με τίμημα ωστόσο μια ισχυρή ύφεση στα χρόνια 1980-1982-, αλλά κυρίως προκάλεσε έναν βαθύ μετασχηματισμό του χρηματοπιστωτικού κόσμου καθώς και του συνόλου της παγκόσμιας οικονομίας. Από τότε, ακολουθώντας τη μονεταριστική θεωρία, οι κεντρικές τράπεζες θεωρούνται ανεξάρτητοι οργανισμοί, των οποίων ο ρόλος δεν είναι πλέον να χρηματοδοτούν τις κυβερνήσεις, αλλά μόνο να ελέγχουν τον πληθωρισμό. Συνεπώς τα δημόσια χρέη, που μέχρι τότε ήταν εκτός αγορών, τοποθετούνται στην πυρά των χρηματοπιστωτικών αγορών, με τη μορφή κρατικών ομολόγων, πράγμα που θα προκαλέσει τελικά μια έκρηξη του δημόσιου χρέους σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες. Από την άλλη μεριά, η υποχώρηση του πληθωρισμού, ενώ τα επιτόκια παραμένουν ακόμα υψηλά στη δεκαετία 1980, ευνοεί το χρηματιστήριο, προκαλώντας μια θεαματική άνοδο των χρηματιστηριακών αξιών. Τέλος, αυτά τα νέα χρηματοπιστωτικά δεδομένα συνεπιφέρουν έναν ριζικό μετασχηματισμό του τρόπου διεύθυνσης των επιχειρήσεων. Για να το πούμε πολύ απλά, το κεφάλαιο παίρνει όλη την εξουσία σε βάρος της εργασίας. Οι επιχειρήσεις, των οποίων ήδη πρωταρχικός σκοπός είναι να καταβάλλουν μερίσματα στους μετόχους, μειώνουν το μισθολογικό κόστος, απολύουν.

-Η πολιτική εξουσία ευνόησε επομένως αυτή την ενίσχυση του χρηματοπιστωτικού τομέα απορρυθμίζοντάς τον;

-Απολύτως και με αυτή την έννοια η δεκαετία 1980 είναι φυσικά αποφασιστική. Ο Ρέιγκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες καταργεί τη νομοθεσία για τον έλεγχο των επιτοκίων. Επικεφαλής όλων των αμερικανικών οργανισμών ρύθμισης τοποθετούνται άνθρωποι που έχουν υιοθετήσει τη νέα φιλοσοφία και οι οποίοι θα συμμετάσχουν στη διάλυση των θεσμών. Στη Μεγάλη Βρετανία το φαινόμενο είναι ακόμα πιο θεαματικό: τον Οκτώβριο του 1986, το City, για το οποίο η Μάργκαρετ Θάτσερ εύχεται να γίνει το πρώτο χρηματοπιστωτικό κέντρο στον κόσμο, θα απελευθερωθεί μέσα σε μία μόνο μέρα από όλους σχεδόν τους κανόνες που περιόριζαν τη δραστηριότητά του. Επειτα όλες οι αναπτυγμένες χώρες θα μεταστραφούν υιοθετώντας την απορρύθμιση. Με την πτώση της ΕΣΣΔ, αυτό το μοντέλο του μετοχικού, χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού επιβάλλεται θριαμβευτικά. Είναι η «συναίνεση της Ουάσιγκτον» που συνενώνει τους ηγέτες των δυτικών κυβερνήσεων, τους επικεφαλής του ΔΝΤ και των κεντρικών τραπεζών, οι οποίοι εκτιμούν ότι η χρηματοπιστωτική απορρύθμιση πρέπει να επιβληθεί σε όλες τις οικονομίες για το καλό τους.

-Πολύ σύντομα όμως αυτό το μοντέλο θα δείξει τα όριά του…

-Ηδη από τη δεκαετία του 1990 εκδηλώνονται πράγματι οι αντιφάσεις του μετοχικού καπιταλισμού. Ενώ τα δημόσια χρέη δεν παύουν να αυξάνονται, η συρροή κεφαλαίων στις χρηματοπιστωτικές αγορές προκαλεί μια έντονη κερδοσκοπία. Και ενώ οι μισθοί των μεσαίων τάξεων δεν αυξάνονται, εξαιτίας της πίεσης που ασκείται στο κόστος της εργασίας στους κόλπους των επιχειρήσεων, ο δανεισμός των νοικοκυριών αναπτύσσεται μαζικά. Ενα τόσο αντιφατικό σύστημα δεν μπορεί φυσικά παρά να εκραγεί τελικά, επειδή προκαλεί κερδοσκοπικές φούσκες. Η ασιατική κρίση του 1997 ξέσπασε εξαιτίας μιας φούσκας της στεγαστικής πίστης στην Ταϊλάνδη, που ήταν συνέπεια της υπερχρέωσης των χωρών της Νοτιοανατολικής Ασίας. Επρόκειτο για ένα θεαματικό σύμπτωμα της απορρύθμισης του χρηματοπιστωτικού τομέα, όταν αυτός αφήνεται ανεξέλεγκτος. Ηταν ένα προειδοποιητικό σήμα για την παγκόσμια κρίση που ζούμε μετά το 2008 (…).

-Η χρηματοπιστωτική απορρύθμιση ανήκει ήδη στο παρελθόν;

-Είναι ακόμα πολύ νωρίς για να το πούμε. Το κύριο μάθημα που πρέπει να αντλήσουμε από την τωρινή κρίση είναι φυσικά ότι η πολιτική πρέπει να επανέλθει στην πρώτη γραμμή της διεύθυνσης της οικονομίας και να ελέγχει τον χρηματοπιστωτικό τομέα. Μια νέα χρηματοπιστωτική ρύθμιση πρέπει να ενεργοποιηθεί, οι τράπεζες πρέπει να αναδιαρθρωθούν διαχωρίζοντας τους οργανισμούς της λιανικής πίστης από τους οργανισμούς της αγοράς. Αλλά προς το παρόν δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι οι Αμερικανοί, οι Βρετανοί και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπορούν να συμφωνήσουν για τα θεμελιώδη ζητήματα (…).