Καταλήψεις και δημόσιος χώρος. Από τη Δημοτική Αγορά της Κυψέλης στην παιδική χαρά του Αγίου Παντελεήμονα

Του Κωστή Παπαϊωάννου, NEA, 20.9.12

Ο δήμαρχος Αθηναίων ήταν σαφής: «Νοείται άραγε σε μία δημοκρατία δικαίωμα κατάληψης δημόσιου χώρου; Η απάντηση είναι αρνητική. Αφού ο δημόσιος χώρος εξ ορισμού ανήκει στο σύνολο των πολιτών, τις επιμέρους ειδικότερες χρήσεις του τις αποφασίζει η εκάστοτε αρμόδια, άρα και δημοκρατικά υπεύθυνη, εκλεγμένη, Αρχή. Ο κατειλημμένος από μια ομάδα χώρος αποβάλλει αυτομάτως τον δημόσιο χαρακτήρα του, καθώς περιέρχεται στη φυσική εξουσίαση μιας μειοψηφίας που δεν έχει καμιά δημοκρατική νομιμοποίηση και δεν εγγυάται καμιά ελευθερία για κανέναν, προπάντων για τους διαφωνούντες» («ΤΑ ΝΕΑ», 4/9). Ευπρόσδεκτη - και αναμενόμενη - η τοποθέτηση. Αλίμονο αν ο δήμαρχος, όπως και κάθε τοπικός άρχοντας, δεν ήταν υπέρ του δημόσιου χώρου. Θα επιχειρήσω ωστόσο να συμπληρώσω την τοποθέτηση με ορισμένες επισημάνσεις, ώστε η καταδίκη των καταλήψεων να μην αδικεί ανθρώπους και καταστάσεις.

Πρέπει να αξιολογείται αυστηρά η διακοπή, συχνά βίαιη, της λειτουργίας ενός χώρου και η ολοσχερής ανατροπή της ελάχιστης πια κοινωνικής κανονικότητας. Ακόμα περισσότερο, όταν δεν υπάρχει αναλογικότητα μέσων - σκοπού και η συχνότητα τέτοιων κινήσεων υπερβαίνει τη δυνατότητα της δημόσιας σκηνής να αφομοιώσει τον όποιο συμβολισμό μιας κατάληψης. Επιπλέον, όταν κυρίως τα αδύνατα κοινωνικά στρώματα εμποδίζονται να απολαύσουν δημόσια αγαθά. Αυτό συμβαίνει συνήθως όταν κλείνει το Πανεπιστήμιο ή η Εθνική Οδός και μάλιστα όταν το παραγόμενο συμβολικό αποτέλεσμα ωχριά μπροστά σε θεμελιακές κοινωνικές λειτουργίες που εξαρθρώνονται και αντοχές που εξαντλούνται. Παρ' όλα αυτά, η επιδίωξη να «καθαρθεί» ο δημόσιος χώρος από τις κοινωνικές διεκδικήσεις σε καιρό κρίσης είναι αποκομμένη από την πραγματικότητα. Η επιδίωξη αυτή επικαλείται κάποια «ουδετερότητα της ευρυθμίας» αλλά η ίδια δεν είναι διόλου ουδέτερη. Επιπλέον, ακόμα και η απόλυτη αντίθεση στις καταλήψεις μπορεί να υποχωρεί όταν πρόκειται για ανενεργούς χώρους που αξιοποιούνται προς όφελος των πολλών. Εάν οι γιατροί καταλάβουν ένα κέντρο υγείας που έκλεισε για δημοσιονομικούς λόγους και παρέχουν βασικές υπηρεσίες σε απόρους, θα καταδικάσουμε κατηγορηματικά την πράξη τους; Εάν οι συνταξιούχοι διεκδικήσουν τα φάρμακά τους φτάνοντας στην κατάληψη του Ταμείου, ακραίο μέσο διαμαρτυρίας για μια ακρότατη αδικία, θα τους αποδοκιμάσουμε; Εξάλλου, δεν πρόκειται για ελληνική πρωτοτυπία, η κατάληψη έχει εύρος και ιστορικό βάθος σε διεθνές επίπεδο. Σε ορισμένες χώρες είναι επί της ουσίας θεσμοθετημένη από δεκαετίες. Ελληνική ιδιοτυπία είναι η στρέβλωσή της με την κατάχρηση και τη μη ανάληψη ευθύνης απέναντι στον νόμο.

Αφορμή για τον προβληματισμό έδωσε η ανάκτηση της κατειλημμένης Αγοράς στην Κυψέλη από τον Δήμο Αθηναίων. Γράφτηκαν δυστυχώς αρκετές απίθανες ακρότητες, μέχρι πως η Αγορά ήταν περίπου... άντρο της Χαμάς, του ΕΛΑ και της 17 Νοέμβρη, ακρότητες που κατέληγαν στη σχετικοποίηση της απαξίας της δολοφονικής ρατσιστικής βίας διά της προσφιλούς θεωρίας των δύο άκρων (Δ. Γουσέτης, «Η Καθημερινή», 5/9). Ελλειψη νηφαλιότητας και ευθυκρισίας και συνωμοσιολογική διάθεση όμως διακρίνει και όσους θεωρούν την απόφαση του δήμου «ενορχηστρωμένη από τη συγκυβέρνηση και τον δήμαρχο Καμίνη, σε αγαστή συνεργασία με τις υπόλοιπες δημοτικές παρατάξεις της κυβερνητικής συμμαχίας και τους φασίστες της Χρυσής Αυγής, ενάντια σε κάθε ελεύθερο χώρο διακίνησης ιδεών...» (ανακοίνωση της Συνέλευσης Ανοικτής Δημοτικής Αγοράς Κυψέλης, 22/8).

Οι δημιουργικές πρωτοβουλίες πολιτών είναι ευχής έργο να στηρίζονται από την αυτοδιοίκηση. Ο δήμαρχος δείχνει να το εννοεί πως θα επαναλειτουργήσει η Αγορά ως αγορά αγαθών και ιδεών και θα διατηρηθεί κάθε επωφελής δραστηριότητα. Ελπίζουμε πως θα ξεκινήσει από εκεί που βρισκόμαστε σήμερα. Ο πήχης είναι ήδη ψηλά: στα 6 έτη της κατάληψης πραγματοποιήθηκαν 600 πολιτιστικές εκδηλώσεις, συζητήσεις, εβδομαδιαίες παρουσιάσεις βιβλίων και προβολές, καθημερινά μαθήματα ελληνικών σε μετανάστες. Η Αγορά, ένας χώρος παρατημένος επί χρόνια, κατελήφθη από ομάδα πολιτών και αξιοποιήθηκε. Οπως και αν αξιολογείται το αποτέλεσμα, πάντως δεν πρόκειται για αναίρεση αλλά τόνωση του δημόσιου χαρακτήρα του χώρου. Αντίθετα, λίγα τετράγωνα παρακάτω, μια παιδική χαρά λειτουργούσε κανονικά μέχρι που μια άλλη ομάδα πολιτών την έκλεισε βίαια για να μην κάνουν κούνια τα μεταναστόπουλα. Εκτοτε Πολιτεία και δήμος παρακολουθούν ενδεώς την ακύρωση του δημόσιου χαρακτήρα του χώρου. Οσο λοιπόν παραμένει το λουκέτο στην παιδική χαρά του Αγίου Παντελεήμονα, ένα ύπουλο ερωτηματικό εμφιλοχωρεί σε κάθε απόλυτη τοποθέτηση υπέρ των δημόσιων χώρων και κατά των καταλήψεων.

Ο Κωστής Παπαϊωάννου είναι μέλος στο ΔΣ της Ελληνικής Ενωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Πολίτη