Γιούργκεν Χάμπερμας: Ενα όραμα για την Ευρώπη

Του Δημήτρη Δουλγερίδη, ΝΕΑ, 5.5.12

«Η περαιτέρω εξέλιξη της κρίσης κάνει προφανές το ελάττωμα της ευρωπαϊκής κατασκευής: κάθε χώρα αντιδρά με τα δικά της μέτρα οικονομικής πολιτικής. Επειδή οι αρμοδιότητες, για να το πούμε απλά, είναι έτσι κατανεμημένες ώστε οι Βρυξέλλες και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο να επιβάλλουν τις οικονομικές ελευθερίες… δεν υπάρχει σήμερα κοινή πολιτικοοικονομική διαμόρφωση κοινής βούλησης. Τα σημαντικότερα κράτη-μέλη μαλώνουν ακόμα για το πόσο κράτος και πόση αγορά θέλει το καθένα. Και κάθε χώρα ασκεί τη δική της εξωτερική πολιτική, με πρώτη από όλες τη Γερμανία». Οχι, ο Γιούργκεν Χάμπερμας δεν ανακάλυψε τον ευρωσκεπτικισμό - κάθε άλλο. Και το δοκίμιό του «Για ένα Σύνταγμα της Ευρώπης», που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά, δεν είναι αγγελτήριο προς τους αγανακτισμένους των σύγχρονων καιρών. Πιστός στον ιδεαλισμό του, ο 83χρονος φιλόσοφος προτείνει τον έλεγχο της οικονομικής πολιτικής από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στέκεται απέναντι στη «λομπίστρια» των εθνικών συμφερόντων της Γερμανίας (ναι, την Ανγκελα Μέρκελ εννοεί) και παραπέμπει στη μελλοντική «κοινή κυριαρχία», κατά την οποία οι πολίτες της Ενωσης και οι ευρωπαϊκοί λαοί θα εμφανιστούν κάποια μέρα ως ισότιμοι εταίροι σε όλες τις νομοθετικές λειτουργίες.

Προς μεγάλη απογοήτευση των πάσης φύσεως Καμμένων και Καρατζαφέρηδων της Ευρώπης, ο γηραιός καθηγητής του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης έχει απάντηση στο ερώτημα «πόση Ευρώπη θέλουμε;». Και η απάντηση - σε ελεύθερη απόδοση - είναι «ακόμη περισσότερη από αυτήν που μπορούμε». Την ίδια ώρα βέβαια ο Χάμπερμας ανησυχεί, επειδή η ευρωπαϊκή ενοποίηση δεν παύει να είναι ένα πρότζεκτ κομμένο και ραμμένο στα μέτρα των ελίτ, που κινούν τα νήματα χωρίς να βάζουν ποτέ στο κάδρο τη βούληση του «ευρωπαϊκού δήμου». Οπως και το Διαδίκτυο, έτσι και η Ευρώπη δεν έχει δημιουργήσει ακόμη μία «δημόσια σφαίρα» (μία από τις λέξεις-κλειδιά που ξεκλειδώνουν το φιλοσοφικό του έργο), όπου οι πολίτες της θα μπορούν να εκφράζουν την άποψή τους με απόλυτη ελευθερία και χωρίς περιορισμούς.

Το σύνδρομο

του Αϊνστάιν

Εως ένα σημείο ο σημαντικότερος στοχαστής της Γερμανίας έχει πέσει θύμα του «συνδρόμου του Αϊνστάιν»: πιο πολλά γράφονται για το δυσνόητο ύφος της φιλοσοφίας του, παρά για την ίδια. Κι όμως, οι σελίδες στο νέο βιβλίο υπόσχονται αρκετές συγκινήσεις για το εγχώριο ακροατήριο. Με την κρίση ελληνικού χρέους να προσδιορίζει την ατζέντα, το όνομα Μέρκελ επανέρχεται κάθε τόσο - για να συγκεντρώσει την οργή του -, η αλληλεγγύη αποτελεί το μεγάλο ζητούμενο μεταξύ των 27 και η Ευρωπαϊκή Ενωση που προκύπτει από τη Συνθήκη της Λισαβώνας «δεν απέχει πολύ από μια υπερεθνική δημοκρατία, όπως πιστεύουν οι περισσότεροι επικριτές της».

Αν επιμείνει κανείς στο δυσνόητο ύφος, θα χάσει προφανώς από το ραντάρ του και ορισμένες αποστροφές που ταιριάζουν γάντι στην ελληνική περίπτωση. Ή, γενικότερα, σε κράτη-μέλη που διακρίνονται για τη συμπλεγματική τους σχέση με την ευρωπαϊκή ιδέα και υποφέρουν από πλειοδοσία «ανεξαρτησίας»: «Οι εθνικοί ήρωες ανταγωνίζονται "τους άλλους" που υποτίθεται ότι φταίνε για όλα όσα επιβάλλει και απαιτεί από εμάς το τέρας των Βρυξελλών», γράφει στο παράρτημα για την Ευρώπη της ομοσπονδιακής δημοκρατίας. Αυτό είναι και το καλύτερο timing για να δώσει μία εναλλακτική λύση σχετικά με τη δημοκρατικά νομιμοποιημένη λήψη αποφάσεων: «Τα καθήκοντα αυτά τα ασκεί η Επιτροπή διά της δημοκρατικής οδού της "συνήθους νομοθετικής διαδικασίας", δηλαδή με την έγκριση τόσο του Συμβουλίου όσο και του Κοινοβουλίου. Αυτό βεβαίως θα απαιτούσε την εκχώρηση αρμοδιοτήτων από τα κράτη-μέλη στην Ενωση: μια τόσο αποφασιστική αναθεώρηση της Συνθήκης δεν μοιάζει ρεαλιστική προς το παρόν».

Πόσο παρήγορο μπορεί να είναι το γεγονός ότι στην πρόσφατη δημόσια συζήτηση η πιο σθεναρή υπεράσπιση του κοινού ευρωπαϊκού οικοδομήματος προέρχεται από δύο ανθρώπους άνω των 80 ετών; Ο Χέλμουτ Σμιτ πρωτοστάτησε στην επικοινωνιακή επίθεση εναντίον της Μέρκελ και υπερθεμάτισε για την ευρωπαϊκή Γερμανία. Το ίδιο μονοπάτι ακολουθεί ο Χάμπερμας που έχει αποδείξει τη μαχητική του διάθεση ήδη από το 1953, όταν εγκαλούσε τον Μάρτιν Χάιντεγκερ για τη φράση «η εσωτερική αλήθεια και το μεγαλείο του Εθνικοσοσιαλισμού». Από μια άποψη, η προσωπική του διαδρομή δεν είναι τίποτε άλλο από μια σειρά συγκρούσεις με τους «προπάτορές» του (θεωρείται κληρονόμος των Αντόρνο - Χορκχάιμερ), αλλά και τους επιγόνους. Διατηρώντας για τον εαυτό του τον ρόλο της «ιστορικής συνείδησης» στη γερμανική κουλτούρα συμμετείχε καταλυτικά στην περίφημη «διαμάχη των ιστορικών» (Historikerstreit) το 1986. Σε πείσμα των δεξιόστροφων συναδέλφων του που θεώρησαν τον ναζισμό ένα αμελητέο διάλειμμα της Ιστορίας, ο Χάμπερμας επέμεινε στην απόδοση ευθυνών για τον γερμανικό λαό. Λίγα χρόνια πριν είχε καταγγείλει τον «αριστερό φασισμό» της ακτιβιστικής βίας και λίγα χρόνια αργότερα επιτέθηκε στον «σοβινισμό της ευημερίας» που επιβίωνε στη Δυτική Γερμανία μετά την επανένωση.