Η «υπερεπαναστατική» ψήφος ως πολιτισμική επιλογή

Του Πέτρου Παπασαραντόπουλου, http://www.metarithmisi.gr, 1.5.12
Οι δύο παράλληλες αφηγήσεις της κρίσης

Τούτων δοθέντων, δεν είναι παράξενο ότι στην Ελλάδα της κρίσης κυκλοφορούν δύο απολύτως ασύμβατες και ασύμπτωτες αφηγήσεις για την κρίση. Η πρώτη πηγάζει από όσα έχουμε περιγράψει έως τώρα. Αφού ο εθνικός Μύθος είναι ότι εμείς δεν φταίμε, δεν υπάρχει κανείς λόγος να αλλάξουμε, τόσο σε κοινωνικό όσο και σε ανθρωπολογικό επίπεδο. Είμαστε θύματα των κακών ξένων και των ντόπιων πρακτόρων τους. Πρέπει να αντισταθούμε, να στήσουμε ένα νέο Γουδί για τους προδότες και να τους κρεμάσουμε. Όλα θα πάνε καλά μετά από αυτό και θα μπορέσουμε να γυρίσουμε στο status quo ante , στην προϋφιστάμενη κατάσταση. Με τις γνωστές παροχές, τους μαϊμού ανάπηρους και τις συντάξεις στους πεθαμένους. Σε ό,τι αφορά στην Ευρώπη, θα θέλαμε ιδιοτελώς να είμαστε στο ευρώ, αλλά φυσικά χωρίς τα Μνημόνια. Να έχουμε δικαιώματα χωρίς υποχρεώσεις. Πάνω από όλα βάζουμε την εθνική μας ανεξαρτησία. Με άλλα λόγια, καλημέρα δραχμή. Η δεύτερη αφήγηση εντοπίζει τη ρίζα του κακού στην παθολογία της ελληνικής κοινωνίας και στο σύστημα αξιών που επικράτησε, στην καταστροφική ιδεολογία της μεταπολίτευσης. Επισημαίνει την ανάγκη ριζικών διαρθρωτικών αλλαγών και κυρίως την ανάγκη να αλλάξουμε οι ίδιοι τις νοοτροπίες και τις συμπεριφορές μας. Για αυτή την αντίληψη είναι καθοριστική προτεραιότητα η παραμονή στο ευρώ και στην Ευρώπη όχι μόνον για οικονομικούς λόγους αλλά και για όλα τα άλλα που η Ευρώπη σημαίνει.

Λίγες ημέρες απομένουν έως τις εκλογές της 6^ης Μαΐου 2012 που είναι οι πλέον κρίσιμες πολλών δεκαετιών. Οι πολίτες της Ελλάδας, που πολλοί την θεωρούν ως την τελευταία σοβιετική χώρα της Ευρώπης, καλούνται να αποφασίσουν για το μέλλον τους. Η προτελευταία χώρα στην Ευρώπη με παρόμοιο καθεστώς, η Υπερδνειστερία, όπου από το 1990 κυβερνούσε ο Ιγκόρ Σμιρνόφ, πρώην περιφερειακός γραμματέας του ΚΚΣΕ μεταλλαγμένος σε τοπικό φεουδάρχη, αποφάσισε προς γενική έκπληξη, στις 25 Δεκεμβρίου 2012, να τον καταψηφίσει και να εκλέξει τον μεταρρυθμιστή Γεβγκένι Σεβτσούκ, που έλαβε περίπου 74% των ψήφων στο δεύτερο γύρο.

Επειδή όλες οι μεταρρυθμιστικές δυνάμεις στην Ελλάδα (ακόμα και με ακραία διασταλτική ερμηνεία του όρου μεταρρυθμιστής) δεν μπορούν, σύμφωνα με όλες τις δημοσκοπήσεις, ούτε να ονειρευτούν τα ποσοστά του Γεβγκένι Σεβτσούκ, αξίζει να διερευνήσουμε τις ρίζες του φαινομένου. Πολύ περισσότερο που ο τόπος ενδέχεται να εισέρχεται σε μεγάλες περιπέτειες μετά τις εκλογές της 6 ^ης Μαΐου, εάν δεν αντιστραφούν οι τάσεις που έχουν επισημανθεί στις δημοσκοπήσεις.

Θα επιχειρήσουμε να συνδέσουμε πολιτικές και εκλογικές συμπεριφορές με πολιτισμικές επιλογές σε ανθρωπολογικό επίπεδο, σε μια ανάλυση των «από κάτω», του αγνού και άδολου λαού, σύμφωνα με την τρέχουσα λαϊκιστική ρητορεία [1]. Σε τελική ανάλυση, πολιτισμικές επιλογές μαζί με συνακόλουθες νοοτροπίες, και εκλογική συμπεριφορά είναι συγκοινωνούντα δοχεία.

Θα ξεκινήσω με ένα γεγονός που μου διηγήθηκε φίλος, προ λίγων μηνών. Γεγονός στο Υπουργείο Παιδείας. Η μεγάλη σιδερένια πόρτα κλειστή. Περίπου 80 μαθητές, 13-18 χρονών, με ταμπούρλα σε μια γνήσια γηπεδική ατμόσφαιρα, απαιτούν να εισβάλλουν στο Υπουργείο. Αναρτούν συνθήματα στην πόρτα: «Το σχολείο μάς κλέβει τη ζωή», «Το σχολείο δεν σημαίνει τίποτα για μας», «Πουλήστε δακρυγόνα και αγοράστε βιβλία», «Έξω η τρόικα και το ΔΝΤ». Τους καθοδηγούν στα συνθήματα μεγαλύτεροι, εμφανώς μέλη του ΠΑΜΕ και του ΚΚΕ, με τον Ριζοσπάστηστην τσέπη.

Αντιμέτωπος με τραμπουκισμούς, κατάφερε να μπει στο Υπουργείο από τη διπλανή πόρτα. Όταν τελείωσε, το επαναστατικό χάπενινγκ έχει ολοκληρωθεί. 5-6 μαθητές συνεχίζουν να παραμένουν έξω από την είσοδο του Υπουργείου. Από το ντύσιμο είναι εμφανές ότι πρόκειται για παιδιά μεσοαστικών οικογενειών. Ένας από αυτούς βαράει μανιωδώς ένα ταμπούρλο. «Δεν έχετε κάτι καλύτερο να κάνετε», τους ρωτάει. «Εδώ έχει πολύ φάση», του απαντούν. Επιμένει: «Εάν δεν μάθετε γράμματα, εάν δεν μορφωθείτε, τι θα απογίνετε;» «Είτε μάθουμε είτε δεν μάθουμε, πάλι άνεργοι θα είμαστε», του λένε.

Εάν η απάντησή τους είναι αντιπροσωπευτική, τότε έχουμε μπροστά μας ένα απίστευτο φαινόμενο. Τη συνειδησιακή απαξίωση της εκπαίδευσης ως κοινωνικής αυταξίας στα παιδιά και τις οικογένειες της μεσαίας τάξης. Στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες αυτό παρατηρείται μόνον στα ακραία περιθωριοποιημένα στρώματα των κοινωνικά απόκληρων, όπου η εκπαίδευση και η μάθηση δεν σημαίνουν τίποτα.

Η άποψη αυτή έχει πολύ βαθιές ρίζες. Στην πλήρη της εκδοχή περιγράφεται γλαφυρά από τον James Herndon στις συμβουλές που έδινε ο βετεράνος κομμουνιστής στον νεαρό ιδεαλιστή:

«Πρέπει να περιμένεις Τζιμ! Να περιμένεις την επανάσταση! Το σοσιαλισμό!… Είσαι μόνος σου εκεί πέρα, ανάμεσα στα θύματα και τους εκμεταλλευτές»[2].

Απολύτως ανάλογη με αυτή τη σταλινική φαντασίωση για την προσμονή της γης τής επαγγελίας και της Βασιλείας των κομμουνιστικών Ουρανών είναι και η συνωμοσιολογική άποψη, ιδιαίτερα δημοφιλής στην Ελλάδα, για το ότι το «παιγνίδι είναι στημένο» από τους εχθρούς μας. Ό,τι και να κάνουμε εμείς, άλλοι τα έχουν αποφασίσει όλα. Το πρότζεκτ «καταστρέψτε την Ελλάδα» είναι σε πλήρη εξέλιξη, σύμφωνα με αυτή την άποψη. Η μόνη διαφορά είναι ότι για τους ακροαριστερούς το κέντρο των αποφάσεων είναι η Μέρκελ, η Ευρωπαϊκή Ένωση, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και ο διεθνής ιμπεριαλισμός, ενώ για τους ακροδεξιούς η διεθνής Μασονία και ο σιωνισμός. Ακόμα και ένας δημοφιλής στην ακροαριστερά φιλόσοφος, ο Σλάβοϊ Ζίζεκ, αισθάνεται την ανάγκη να αποδομήσει αυτή την άποψη:

« Υπάρχει, ξέρετε, μια παλιά μαρξιστική παράνοια, ότι κάπου ανάμεσα στην Ουάσιγκτον και τη Wall Street βρίσκεται κάποιο μυστηριώδες κέντρο όπου λαμβάνονται όλες οι αποφάσεις. Όταν, όμως, δεις τους ηλίθιους που μας κυβερνούν, σχεδόν ονειρεύεσαι κάτι τέτοιο: Να υπήρχε έστω ένα αποτελεσματικό κέντρο των ελίτ!» [3].

Οι αντιλήψεις που περιγράφονται ανωτέρω μοιράζονται έναν ελάχιστο κοινό παρονομαστή πολιτισμικών αξιών, δηλαδή στάσεων ζωής εντέλει, που δυστυχώς είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς στην ελληνική κοινωνία: Τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει σε αυτό τον τόπο. Είτε επειδή όλα έχουν προαποφασιστεί είτε επειδή ο σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός αργούν να έλθουν [4], κάθε προσπάθεια για να αλλάξουμε είναι μάταιη και εκ των προτέρων καταδικασμένη. Άρα, ας προσπαθήσουμε να κρατήσουμε ότι μπορούμε από τα κεκτημένα και ας εναντιωθούμε με κάθε τρόπο σε εκείνους που θέλουν να μας αλλάξουν τη βολή μας.

Όπως εύστοχα σχολίασε στο facebookoΓιώργος Ξενάριος:

« Φύγε, τρισάθλιε προτεστάντη, με το προτεσταντικό σου χρήμα, που ήρθες να με σώσεις. Ξέρεις ποιος είμαι γω, ρε; Εγώ βγαίνω στα πενήντα μου χρόνια στη σύνταξη, και απονέμω ισόβιες συντάξεις σε κοπελίτσες σαν τα κρύα νερά, είκοσι και είκοσι πέντε χρονών, μόνο και μόνο γιατί πέθανε ο δημόσιος υπάλληλος-πατέρας τους! Αυτός είναι πολιτισμός, ρε, κι όχι ο δικός σας! Εγώ είμαι ελληνορθόδοξος, ρε -- και σταλινικός άμα λάχει... Ουστ από δω που θες και να με σώσεις! Όργανο της ευρωπαϊκής πλουτοκρατίας! Που όταν εμείς χτίζαμε Παρθενώνες, εσύ έτρωγες βελανίδια! Γελοίε τροϊκανέ!».

Οι δύο παράλληλες αφηγήσεις της κρίσης

Τούτων δοθέντων, δεν είναι παράξενο ότι στην Ελλάδα της κρίσης κυκλοφορούν δύο απολύτως ασύμβατες και ασύμπτωτες αφηγήσεις για την κρίση. 

Η πρώτη πηγάζει από όσα έχουμε περιγράψει έως τώρα. Αφού ο εθνικός Μύθος είναι ότι εμείς δεν φταίμε, δεν υπάρχει κανείς λόγος να αλλάξουμε, τόσο σε κοινωνικό όσο και σε ανθρωπολογικό επίπεδο. Είμαστε θύματα των κακών ξένων και των ντόπιων πρακτόρων τους. Πρέπει να αντισταθούμε, να στήσουμε ένα νέο Γουδί για τους προδότες και να τους κρεμάσουμε. Όλα θα πάνε καλά μετά από αυτό και θα μπορέσουμε να γυρίσουμε στο status quo ante , στην προϋφιστάμενη κατάσταση. Με τις γνωστές παροχές, τους μαϊμού ανάπηρους και τις συντάξεις στους πεθαμένους. Σε ό,τι αφορά στην Ευρώπη, θα θέλαμε ιδιοτελώς να είμαστε στο ευρώ, αλλά φυσικά χωρίς τα Μνημόνια. Να έχουμε δικαιώματα χωρίς υποχρεώσεις. Πάνω από όλα βάζουμε την εθνική μας ανεξαρτησία. Με άλλα λόγια, καλημέρα δραχμή.

 Η δεύτερη αφήγηση εντοπίζει τη ρίζα του κακού στην παθολογία της ελληνικής κοινωνίας και στο σύστημα αξιών που επικράτησε, στην καταστροφική ιδεολογία της μεταπολίτευσης. Επισημαίνει την ανάγκη ριζικών διαρθρωτικών αλλαγών και κυρίως την ανάγκη να αλλάξουμε οι ίδιοι τις νοοτροπίες και τις συμπεριφορές μας. Για αυτή την αντίληψη είναι καθοριστική προτεραιότητα η παραμονή στο ευρώ και στην Ευρώπη όχι μόνον για οικονομικούς λόγους αλλά και για όλα τα άλλα που η Ευρώπη σημαίνει.

Αυτή η αφήγηση και τα πολιτικά παρεπόμενά της είναι εξαιρετικά δύσκολο να εισχωρήσουν στον πολιτισμικό χώρο που περιγράψαμε. Είναι τιτάνιο έργο να πεισθούν για την ανάγκη ριζικών αλλαγών και μεταρρυθμίσεων όσοι λειτουργούν με όρους συνωμοσιολογικούς ή εσχατολογικούς. Οι φιλοευρωπαϊκές και μεταρρυθμιστικές δυνάμεις προσκρούουν στον τοίχο μιας διαφορετικής πολιτισμικής συγκρότησης της ελληνικής κοινωνίας. Ακριβώς για αυτό το λόγο είμαι εξαιρετικά ανήσυχος για το αποτέλεσμα των επικείμενων εκλογών. Εάν δεν αλλάξουν ριζικά συνειδήσεις και αξίες πολιτισμού, κάθε μεταρρυθμιστικό πρόταγμα θα είναι καταδικασμένο να αποτύχει. Ακόμα και εάν πετύχει να σχηματίσει κυβέρνηση. Το καθήκον των μεταρρυθμιστών είναι πολύ ευρύτερο και σοβαρότερο από την παράθεση πολιτικών προτεραιοτήτων και προγραμμάτων. Πρέπει να χτυπήσουμε τη ρίζα του κακού.

Τηρουμένων των ιστορικών αναλογιών κάτι παρόμοιο συνέβη και στη μεταπολίτευση του 1974. Η βαθύτατα συναινετική και μεταρρυθμιστική πρόταση του ΚΚΕ εσωτερικού συνετρίβη από το λαϊκισμό του Ανδρέα Παπανδρέου. Χαρακτηριστική είναι η εξήγηση που έδωσε ο Λεωνίδας Κύρκος, σε συνέντευξη με τον γράφοντα:

Π.Π.: Γιατί όμως αυτό το μήνυμα ηττήθηκε κατά κράτος; Στα «Ανατρεπτικά» γράφετε ότι ακόμα και το 1984 που γράφτηκε αυτό το βιβλίο, δεν έχετε μια απάντηση στο γιατί αυτή η πρόταση του ΚΚΕ Εσωτερικού για τις ευρύτερες συναινέσεις δεν κατάφερε να πείσει την κοινωνία Μήπως σήμερα, μετά από δεκαπέντε χρόνια, έχετε έστω και ως υπόθεση εργασίας, μια απάντηση;

Λ.Κ.: Ναι, νομίζω ότι έχω. Πάλι θα ανατρέξω στην ιδεολογία αυτού του λαού. Δεν εννοώ μόνο τις ευρύτερες μάζες, αλλά και τους πιο καλλιεργημένους ανθρώπους.

Στην πρόταση του ΚΚΕ εσωτερικού για ευρύτερες συναινέσεις αντιπαρατάχθηκε ένας ψευδοριζοσπαστισμός με κεντρικό εκφραστή τον Ανδρέα Παπανδρέου.

Εκεί συναντήθηκαν διάφορα κοινωνικά ρεύματα, ανήσυχα και ανυπόμονα από χρόνων καταπίεση, που πίστεψαν ότι ο σοσιαλισμός ήταν προ των θυρών. Το ήθελαν. Επειδή το ήθελαν πολύ, αν και δεν ήξεραν τι πράγμα είναι αυτός ο σοσιαλισμός, το πίστεψαν και θεώρησαν ότι η αργόσυρτη πορεία των συναινέσεων υπονόμευε αυτή την έφοδο προς την εξουσία, προς ριζοσπαστικές λύσεις [5].

Παρά τα όσα περιγράψαμε μέχρι τώρα, η μάχη δεν έχει χαθεί. Οι διαπιστώσεις του κειμένου έχουν στόχο να επισημάνουν τις υποδόριες δυσκολίες που συναντούν οι πολίτες που υποστηρίζουν τον Ορθό Λόγο και το Διαφωτισμό όταν προσπαθούν να πείσουν για τα αυτονόητα. Ο μεγάλος αριθμός των αναποφάσιστων καθώς και αυτών που αρνούνται να απαντήσουν στις δημοσκοπήσεις δείχνει το βαθμό της σύγχυσης που επικρατεί στην ελληνική κοινωνία. Παράλληλα δίνει ελπίδες ότι έστω και την τελευταία στιγμή θα επιβεβαιωθεί η ιδέα που, με σχεδόν εμμονικό τρόπο, διατρέχει το έργο του Γιάννη Βούλγαρη:

«χονδρικά, από τα μέσα του 18 ^ου αιώνα, η Ελλάδα πότε με εθνική φανφάρα και πότε με εθνική μουρμούρα, κατορθώνει να παρακολουθεί τα μεγάλα ραντεβού της Ιστορίας, τους μεγάλους μετασχηματισμούς που συντελούνται στην ομάδα των προηγμένων ευρωπαϊκών χωρών. Μπορούμε να το παρομοιάσουμε κάπως έτσι: η Ελλάδα ταξιδεύει με το καλύτερο τρένο που υπάρχει στον κόσμο, αλλά πάντα είναι επιβάτης του τελευταίου βαγονιού, φτάνει καθυστερημένα και ανεβαίνει την τελευταία στιγμή»[6].

[1] Για την φαντασιακή κατασκευή του «αγνού λαού» δες προηγούμενο κείμενό μου στη Μεταρρύθμιση με τίτλο «Ο Μανιχαϊσμός του λαϊκισμού».

[2]James Herndon, The Way It Spozed to Be, Pitman, 1970.

[3] Συνέντευξη του Σλάβοϊ Ζίζεκ στο περιοδικό Επίκαιρα, τεύχος 126, 2012.

[4] Αυτή η αντίληψη έχει αποκληθεί και «ριζοσπαστικός πεσιμισμός». Δες Geoff Whitty Κοινωνιολογία και Σχολική Γνώση, Επίκεντρο 2006, σελ. 94.

[5] Πέτρος Παπασαραντόπουλος (επιμ.) Λεωνίδας Κύρκος Εκ Βαθέων, Επίκεντρο 2009, σελ. 417.

[6] Δες Γιάννης Βούλγαρης, Η πρόκληση της ηγεμονίας, Εκδόσεις Πόλις, 2001.