Τζορτζ Στάινερ: Η κουλτούρα υπό μεταμόρφωση

 Επιμέλεια Θανάσης Γιαλκέτσης, Ελευθεροτυπία, 25.9.11

ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ την ιταλική έκδοση του βιβλίου του «Στον πύργο του Κυανοπώγωνα» (ελληνική έκδοση: Scripta, 2002), ο μεγάλος κριτικός Τζορτζ Στάινερ παραχώρησε στην εφημερίδα «La Repubblica» τη συνέντευξη που ακολουθεί.

- Θεωρείτε αληθινά, καθηγητή Στάινερ, ότι έχουμε φτάσει στο τελευταίο στάδιο της δυτικής περιπέτειας;

«Είμαι πεπεισμένος ότι εδώ και χρόνια ο πολιτισμός μας είναι παγιδευμένος σε μιαν αδιάκοπη και βίαιη σειρά κρίσεων, περνώντας από εκείνη που ήταν η ταυτότητα μιας κυρίαρχης κουλτούρας στην τωρινή μετακουλτούρα ή υποκουλτούρα. Παρακολουθούμε μια βαθμιαία καταστροφή της γλώσσας, η οποία σαρώνεται από την εικόνα, ιδίως την τηλεοπτική και ηλεκτρονική. Δεν είμαι αντιαμερικανός, αντίθετα μάλιστα θαυμάζω πολλά πράγματα από τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου ζουν και εργάζονται τα δύο παιδιά μου. Πρέπει όμως να γνωρίζουμε ότι το 90% των Αμερικανών, όταν μιλάει, χρησιμοποιεί 380 αγγλικές λέξεις, ενώ στα έργα του Σέξπιρ υπάρχουν 24.000 λέξεις. Η γλώσσα θα καταβροχθιστεί από τον δαιμονικό μινιμαλισμό των ηλεκτρονικών κωδίκων, όπως καταδεικνύουν τα όλο και πιο συνοπτικά μηνύματα που στέλνουν τα παιδιά με τα κινητά τους».

- Αναλύοντας τις καταστροφές του εικοστού αιώνα, εσείς υποδεικνύετε μια «χρυσή εποχή», που μπορεί να τοποθετηθεί μεταξύ του 1815 και του 1915, στην οποία εντοπίζετε την απαρχή των μεταγενέστερων προβλημάτων.

«Είναι τα χρόνια της ennui, του κενού, της μεγάλης ανίας. Κάτι το διαβρωτικό, ένας λήθαργος, ένα είδος έντονης και αόριστης προσμονής αποτελούσαν μέρος της κουλτούρας του 19ου αιώνα, εξίσου με το δυναμισμό των θετικιστών και των φιλελεύθερων. Ενας αιώνας χωρίζει το Βατερλό από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτός ο αιώνας υπήρξε η πιο μακρά ειρηνική περίοδος της ευρωπαϊκής ιστορίας. Υπήρξαν βέβαια οι αποικιοκρατικοί πόλεμοι και η γαλλο-πρωσική φρίκη. Αλλά επρόκειτο πάντοτε για επαγγελματικούς στρατούς και όχι για απλούς ανθρώπους. Οι σφαγές της πρώτης παγκόσμιας σύγκρουσης, που εξόντωσαν μιαν ολόκληρη γενιά και τους πιθανούς απογόνους της, θα αλλάξουν τα πάντα. Στην Αγγλία θα χαθούν πάρα πολλοί νέοι μεταξύ των 18 και 20 ετών, σε έναν εκμηδενισμό διανοητικών δυνατοτήτων και πολιτισμικών κληρονομιών. Υπήρξε μόνο μια σύντομη ανακωχή μεταξύ των ετών 1918 και 1939, έως την έκρηξη του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Ηταν για την Ευρώπη ένας πολύ εκτεταμένος βιολογικός, κοινωνικός και οικονομικός θάνατος, από τον οποίο δεν έχουμε ακόμα συνέλθει».

- Στη φάση της προηγούμενης «μεγάλης ανίας» έγιναν μεταβολές προοπτικών και αντιλήψεων;

«Πολύ σαφείς. Στην εποχή του Τολστόι, του Ντοστογέφσκι και του Οσκαρ Ουάιλντ, για παράδειγμα, άρχισε να επιβεβαιώνεται μια ισχυρή ανάδειξη της σεξουαλικότητας και μια νέα και θετική ελευθερία των ηθών. Θα αρχίσουν η χειραφέτηση των γυναικών και η σεξουαλική εκπαίδευση των νέων, μακριά από τα ταμπού και την υποκρισία της βικτοριανής περιόδου. (...). Μια άλλη απότομη αλλαγή πορείας έρχεται με τη σύγκρουση που, σε ένα ορισμένο σημείο, αντιπαραθέτει το άτομο στην πόλη. Γεννιέται η μεγαλούπολη, που ζει καθημερινά 24 ώρες, καταργώντας τις διακρίσεις ανάμεσα σε μέρα και νύχτα. Ο θόρυβος αναστατώνει, η σιωπή γίνεται πολυτέλεια, οι άνθρωποι κατοικούν σε μικρούς χώρους και δέχονται υπερβολικά πολλά ερεθίσματα».

- Κατά τη γνώμη σας είναι πάντοτε διαδεδομένος ο αντισημιτισμός, φαινόμενο που ήταν πάντοτε στο επίκεντρο των ενδιαφερόντων σας;

«Συνεχίζει να είναι σκληρός και έντονος, όπως ήταν κατά τη διάρκεια του ναζισμού. Παντού, ακόμη και εδώ στην Αγγλία. Σε όλη μου τη ζωή αναρωτιόμουν για τις αιτίες της παρέκκλισης που οδήγησε στο Ολοκαύτωμα, σε μια τραγωδία που διαφεύγει από τη συνήθη ορθολογική ένταξη στις αναλύσεις ιστορικών και οικονομολόγων. Η αιτία, κατά τη γνώμη μου, απλώνει τις ρίζες της σε άλλα βάθη. Το γενικευμένο και πάντοτε επανεμφανιζόμενο μίσος για τον εβραίο πηγάζει από την εβραϊκή επινόηση του μονοθεϊσμού, που είναι φορέας ενός απρόσιτου και ακατονόμαστου Θεού, ο οποίος εξοργίζεται με κάθε αισθητή ή αλληγορική αναπαράστασή του. Είναι ένας Θεός που δεν μπορούμε να τον ανεχθούμε, ο οποίος αποσπά τον άνθρωπο από τη δημιουργική ελευθερία του πολυθεϊσμού. Αποφασίζοντας να εκμηδενίσει τους εβραίους, η δυτική κουλτούρα θέλησε να ξεριζώσει εκείνους που επινόησαν αυτήν την αναπόδεικτη απουσία. Δεύτερος παράγοντας υποκίνησης του αντισημιτισμού ήταν το μήνυμα του Χριστού: συγχώρησε τον εχθρό σου, «εάν τις σε ραπίσει εις την μίαν παρειάν, στρέψον αυτώ και την άλλην». Μια άρνηση του εγώ που είναι αβάστακτη, μια εντολή που αποσταθεροποιεί την πιο αυθεντική ανθρώπινη φύση. Τρίτη καταστροφική αιτία είναι η μεσσιανική επαγγελία του μαρξισμού και του σοσιαλιστικού ονείρου, που αξιώνει να επιβάλει στον άνθρωπο την απάρνηση του κέρδους και του εγωισμού, πράγμα που είναι ανέφικτο. Θεωρητικά μπορούμε να συμφωνούμε με τον Μωυσή, τον Χριστό και τον Μαρξ, αλλά δεν θα μπορέσουμε ποτέ να ζήσουμε ακολουθώντας τα ιδανικά τους».

- Γιατί επιμένετε να επαναλαμβάνετε ότι η ιδέα της κουλτούρας έχει γίνει συντρίμμια;

«Τα γεγονότα το αποδεικνύουν. Σε χώρες όπως η Αγγλία, η Γαλλία και η Ιταλία, η πρωτοβάθμια και η δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι σε σοβαρότατη κρίση. Σήμερα στα δυτικά πανεπιστήμια υπάρχουν ορισμένοι σημαντικοί καθηγητές, αλλά γενικά έχει παρακμάσει το κύρος της έρευνας και της μετάδοσης πανεπιστημιακής κουλτούρας. Οι πιο αξιόλογοι φοιτητές του Κέμπριτζ καταλήγουν να εργάζονται στο χρηματιστήριο ή στις μεγάλες τράπεζες και θεωρούν την πολιτική κάτι γελοίο και διεφθαρμένο. Για να μη μιλήσουμε για την παρακμή του επαγγέλματος του εκπαιδευτικού: Ποιος μπορεί να αποδέχεται τόσο χαμηλούς μισθούς για να κάνει μια τόσο σημαντική εργασία; (...)» 7