Ο παραλογισμός του πολέμου

Enet,8/5/2011
ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΣΗ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗ
ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ που ακολουθεί είναι απόσπασμα της διάλεξης που έδωσε ο άγγλος ιστορικός Ντόναλντ Σασούν στις 14 Απριλίου 2011, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ «La storia in piazza» που έγινε στη Γένοβα.

Κηρύσσεται ο πόλεμος. Γίνονται μάχες. Κάποιος νικάει. Επειτα υπογράφουν μια συνθήκη ειρήνης. Η ιστορική μας γνώση για τον πόλεμο σημαδεύεται από χρονολογίες, ενάρξεις, τερματισμούς. Οι πόλεμοι αρχίζουν όπως και τα παραμύθια: «Μια φορά κι έναν καιρό», αλλά ενώ τα παραμύθια τελειώνουν με το τυπικό «Εζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα», οι πόλεμοι τελειώνουν με δυσαρεστημένους και δυστυχισμένους που κλαίνε τους νεκρούς τους. Οι πόλεμοι, σε αντίθεση με τα παραμύθια, έχουν και αιτίες που συχνά δεν είναι φανερές και που αλλάζουν ανάλογα με το χρόνο και με το ποιος μιλάει. Ολοι οι πόλεμοι είναι επινοημένοι: οι αιτίες, οι στόχοι, τα κίνητρα. Οσο προχωράει η σύγκρουση, τόσο οι στόχοι όσο και οι αιτίες αλλάζουν. Τίποτα δεν είναι προσδιορισμένο για να μείνει αιώνιο. Ηδη ο Θουκυδίδης, μιλώντας για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, διαχώριζε τις υποθετικές από τις πραγματικές αιτίες. Οταν πρόκειται για τις συνέπειες βρισκόμαστε σε ακόμα πιο βαθύ σκοτάδι. Ποτέ δεν γνωρίζουμε αν αυτός που νίκησε είναι αληθινά ο νικητής. Ποτέ δεν γίνονται γνωστές όλες οι συνέπειες. Οι πόλεμοι δεν είναι σαν ένα ελεγχόμενο χημικό πείραμα που γίνεται στο εργαστήριο, αλλά δημιουργούν απρόβλεπτες και αιφνίδιες καταστάσεις.

Η CIA υιοθετεί τον όρο Blowback, για να περιγράψει τις απροσδόκητες συνέπειες μυστικών επιχειρήσεων. Αρχικά ο όρος Blowback (που στην κυριολεξία σημαίνει φυσάει προς τα πίσω) χρησιμοποιήθηκε στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, για να περιγράψει το φαινόμενο των αερίων που γυρνούσαν προς τα πίσω, σε εκείνους που τα εξέπεμπαν. Η CIA χρησιμοποίησε τον όρο πρώτη φορά το 1954, σε μια μυστική έκθεση για το πραξικόπημα στο Ιράν, που η ίδια είχε οργανώσει την προηγούμενη χρονιά για να ανατρέψει την κυβέρνηση του Μοσαντέκ, του πρωθυπουργού που είχε τολμήσει να εθνικοποιήσει το ιρανικό πετρέλαιο. Το αποτέλεσμα ήταν η δικτατορία του Σάχη, δικτατορία που διήρκεσε 25 χρόνια. Το 1979, όπως είναι γνωστό, ο Σάχης ανατράπηκε με τη σειρά του από την ισλαμική επανάσταση που καθοδηγούσε ο αγιατολάχ Χομεϊνί. Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός έγινε μια από τις πιο σημαντικές πολιτικές και ιδεολογικές δυνάμεις στον κόσμο. Και το ιρανικό πετρέλαιο εθνικοποιήθηκε ξανά. Ενα αληθινό Blowback. Το 1936, πολύ πριν από τη γέννηση της CIA, ο αμερικανός κοινωνιολόγος Ρόμπερτ Μέρτον δημοσίευσε ένα δοκίμιο που έγινε πολύ γνωστό, με τίτλο «Οι απρόβλεπτες συνέπειες της κοινωνικής δράσης». Σε αυτό εξέταζε τις αιτίες αρνητικών αποτελεσμάτων όπως η άγνοια (δεν γνωρίζουμε όλα τα στοιχεία) και το λάθος (εσφαλμένη ανάλυση του προβλήματος).

Αυτή η αντίληψη αγνοήθηκε μέχρις ότου, πολύ αργότερα, έγινε της μόδας στις κοινωνικές επιστήμες η θεωρία της ορθολογικής επιλογής (rational choice theory), της οποίας οι μακρινές απαρχές ανευρίσκονται στις ωφελιμιστικές θεωρίες του Τζέρεμι Μπένθαμ ( ο οποίος, μεταξύ των άλλων, θεωρούσε ότι ο πόλεμος είναι μια τρέλα). Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της ορθολογικής επιλογής, τα άτομα και τα κράτη αξιολογούν διαρκώς τα κόστη και τα οφέλη των ενεργειών τους, προκειμένου να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους. Εφαρμοζόμενη στον πόλεμο, η θεωρία της ορθολογικής επιλογής μάς λέει ότι η ωφελιμότητα του πολέμου είναι συνάρτηση της πιθανότητας νίκης, των ωφελειών που μπορούν να αντληθούν, της προβλεπόμενης διάρκειας της σύγκρουσης, του οικονομικού κόστους της πολεμικής κινητοποίησης κ.ο.κ. Αλλά από τη στιγμή που αρχίζουμε έναν πόλεμο και αντιλαμβανόμαστε ότι οι υπολογισμοί ήταν εσφαλμένοι, δεν μπορούμε να γυρίσουμε πίσω και να δοκιμάσουμε ξανά με έναν άλλο τρόπο. Οι επιλογές που κάναμε μας παγιδεύουν.

Στο τέλος της ζωής τους ορισμένοι φιλοπόλεμοι ηγέτες το ξανασκέφτονται και μετανιώνουν. Στο κρεβάτι του θανάτου, ο Λουδοβίκος ΙΔ' εξηγεί στον κληρονόμο του ότι ο πόλεμος είναι η καταστροφή των λαών: «Μην ακολουθήσεις το κακό παράδειγμά μου. Ξεκίνησα πολέμους με μεγάλη επιπολαιότητα και συχνά από ματαιοδοξία. Μη με μιμηθείς. Προσπάθησε να είσαι ένας ειρηνικός μονάρχης και αφιερώσου στη μείωση των βασάνων των υπηκόων σου». Από πρώτη άποψη, η θεωρία της ορθολογικής επιλογής φαίνεται λογική. Τα κόστη του πολέμου, τόσο τα οικονομικά όσο και τα ανθρώπινα, είναι τόσο πελώρια, ώστε τουλάχιστον το ένα από τα μέρη, εκείνο που άρχισε τον πόλεμο, οφείλει να έχει κάνει καλά τους υπολογισμούς του. Ενα ορθολογικό πρόσωπο δεν προκαλεί έναν ισχυρό αλλά έναν αδύναμο, έναν άοπλο και απροστάτευτο και τον καταστρέφει.

Στις ταινίες γουέστερν ο Τζον Γουέιν δεν πυροβολεί ποτέ έναν άνθρωπο πισώπλατα. Ενεργεί εσφαλμένα. Ενα ορθολογικό πρόσωπο χτυπάει πάντοτε πισώπλατα. Είναι πολύ λιγότερο επικίνδυνο. Θα έπρεπε επομένως να είναι ορθολογικό το να αποφεύγουμε τους πολέμους, επειδή είναι δύσκολο να αξιολογήσουμε τον αντίπαλο. Ο Κλαούζεβιτς είχε επίγνωση των αβεβαιοτήτων του πολέμου. Εγραφε ότι «ο πόλεμος είναι στα χέρια της τύχης. Οποιος βρίσκεται σε πόλεμο συναντάει πάντοτε το αναπάντεχο». Αν όλα ήταν προβλέψιμα, οι θεωρητικοί του ορθολογικού πολέμου θα είχαν δίκιο. Οποιος επιτίθεται πρώτος συνήθως χάνει τον πόλεμο. Οι αποδείξεις είναι πολυάριθμες ακόμα και αν πάρουμε παραδείγματα μόνον από τη μεταπολεμική περίοδο (Κορέα, Σουέζ, πόλεμος των Εξι Ημερών, Βιετνάμ, Αφγανιστάν κ.ά.). Αυτά τα παραδείγματα θα έπρεπε να αρκούν: το να αρχίζει κανείς τον πόλεμο πολύ σπάνια είναι μια καλή ιδέα (...).