New York Times: Αναθεώρηση της Θεωρίας Σύγκρουσης του Χάντιγκτον

Του Ντέιβιντ Μπρουκς, Aυγή, 12.3.11

Ο Χάντιγκτον περιόρισε σε μεγάλο βαθμό την ισχύ οικουμενικών πολιτικών αξιών και υπερεκτίμησε την επιρροή ιδιαίτερων πολιτιστικών γνωρισμάτων. Είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί το έκανε. Καταφερόταν εναντίον διεθνών ισχυρών που μερικές φορές παραγνωρίζουν τη δύναμη της κουλτούρας. Αλλά είναι πλέον σαφές πως πολλοί άνθρωποι στις αραβικές χώρες συμμερίζονται μια κοινή δίψα για ελευθερία. Νιώθουν την παρουσία καθολικών ανθρώπινων δικαιωμάτων και νιώθουν προσβεβλημένοι όταν δεν τους φέρονται σύμφωνα με αυτά. Η κουλτούρα είναι σημαντική, αλλά, πέρα από πολιτισμικές διαφορές, υπάρχουν καθολικές προσδοκίες για αξιοπρέπεια, για κοινωνικά συστήματα που ακούν, ανταποκρίνονται και σέβονται τη λαϊκή βούληση.

 Ο Σάμιουελ Χάντιγκτον ήταν ένας από τους σημαντικότερους πολιτικούς επιστήμονες στην Αμερική. Το 1993 δημοσίευσε ένα εξαιρετικό δοκίμιο στα εξωτερικά θέματα με τίτλο "Η σύγκρουση των πολιτισμών;". Το δοκίμιό του έγινε βιβλίο, στο οποιο υποστήριζε πως η μεταψυχροπολεμική περίοδος θα χαρακτηρίζεται από πολιτισμικές συγκρούσεις.

Το ανθρώπινο είδος, έγραφε ο Χάντιγκτον, διαιρείται βάσει πολιτιστικών συσχετίσεων: δυτικών, ισλαμικών, ινδουιστικών κ.ο.κ. Δεν υπάρχει παγκόσμιος πολιτισμός. Αντ' αυτού υπάρχουν πολιτισμικά μπλοκ, το καθένα με το δικό του ξεχωριστό σύστημα αξιών. Ο ισλαμικός πολιτισμός, κατά τον Χάντιγκτον, είναι ο πιο πολύπλοκος. Οι άνθρωποι στον αραβικό κόσμο δεν μοιράζονται το ίδιο αξιακό πλαίσιο με τον δυτικό κόσμο. Το βασικό αξιακό πλαίσιό τους είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη θρησκεία και όχι με την χώρα τους. Η κουλτούρα τους δεν μπορεί να φιλοξενήσει κάποια φιλελεύθερα ιδανικά, όπως ο πλουραλισμός, η ατομικότητα και η δημοκρατία.

Ο Χάντιγκτον σωστά προέβλεψε ότι τα αραβικά απολυταρχικά καθεστώτα είναι εύθραυστα και απειλούμενα από τις μάζες των νεαρών άνεργων ανδρών. Πίστευε πως αυτά τα καθεστώτα μπορούσαν μεν να αποτύχουν, αλλά δεν πίστευε πως θα εκμοντερνίζονταν προς δυτική κατεύθυνση. Εν μέσω της ταραχής της καθεστωτικής αλλαγής, οι επαναστάτες επιλεκτικά θα δανείζονταν εργαλεία της Δύσης, αλλά ο δανεισμός τους αυτός θα διυλίζεται μέσα από τα δικά τους πιστεύω. Θα ακολουθούσαν τη δική τους μεταβατική φάση και δεν θα δυτικοποιούνταν.

Ο μουσουλμανικός κόσμος έχει ματωμένα σύνορα, συνέχιζε. Πόλεμοι και συγκρούσεις στοιχειώνουν τη διαμάχη του μουσουλμανικού κόσμου με άλλους πολιτισμούς. Ακόμα και αν τα γερασμένα καθεστώτα καταρρίπτονταν, σύμφωνα με τον Χάτινγκτον, θα παρέμενε η θεμελιώδης σύγκρουση του ισλαμικού πολιτισμού με τη Δύση. Τα δυτικά κράτη καλά θα κάνουν να αποστασιοποιηθούν από τα μουσουλμανικά ζητήματα. Όσο περισσότερο αναμειγνύονται οι δύο πολιτισμοί, τόσο περισσότερες θα είναι και οι συγκρούσεις.

Το δοκίμο του Χάντιγκτον πυροδότησε μεγάλη αντιπαράθεση. Αλλά με τις ιστορικές αλλαγές που συνταράσσουν ολόκληρο τον αραβικό κόσμο σήμερα το συγκεκριμένο επιχείρημα θα μπορούσε δυνητικά να λειτουργήσει διαφωτιστικά.

Εκ των υστέρων, λοιπόν, θα έλεγα πως ο Χάντιγκτον διέπραξε το Θεμελιώδες Σφάλμα Κοινωνικής Απόδοσης (Fundamental Attribution Error). Αυτό σημαίνει πως απέδωσε χαρακτηριστικά γνωρίσματα σε ανθρώπους τα οποία στην πραγματικότητα προσδιορίζονται από το γενικό χωροχρονικό πλαίσιο.

Υποστήριξε πως οι άνθρωποι στον αραβικό κόσμο είναι εγγενώς μη εθνικιστές. Υποστήριξε πως δεν διψούν για πλουραλισμό και δημοκρατία με τον τρόπο που τα αντιλαμβανόμαστε στη Δύση. Πλέον όμως φαίνεται πως απλά ζούσαν υπό συνθήκες οι οποίες δεν επέτρεπαν στον πατριωτισμό και σε όλες τις πνευματικές τους ανάγκες να βγουν στην επιφάνεια.

Τώρα είναι προφανές πως οι άνθρωποι σε αυτά τα κράτη, όπως οι άνθρωποι σε όλα τα κράτη, έχουν πολλαπλούς / πολυσχιδείς αυθεντικούς εαυτούς. Υπό κάποιες συνθήκες, ένα μέρος των ταυτοτήτων τους εκδηλώνεται, αλλά, όταν οι συνθήκες αλλάζουν, άλλες εξίσου αυθεντικές ταυτότητες και επιθυμίες ενεργοποιούνται.

Για το μεγαλύτερο διάστημα των προηγούμενων δεκαετιών οι άνθρωποι στον αραβικό κόσμο ζούσαν υπό τον ζυγό καθεστώτων που τους εξουσίαζαν με φόβο. Υπ' αυτές τις συνθήκες, οι περισσότεροι συμμερίζονταν την συνωμοτική αντίσταση και την πολιτική παθητικότητα που ενθάρρυναν τα συγκεκριμένα καθεστώτα. Κατά τη διάρκεια των προηγούμενων εβδομάδων, είδαμε τον αραβικό λαό δυναμικά αγκιστρωμένο στις εθνικές του ταυτότητες. Είδαμε τους Άραβες διατεθειμένους να ρισκάρουν την ίδια τους τη ζωή για τον πλουραλισμό, την διαφάνεια, τον φιλελευθερισμό και τη δημοκρατία.

Θα έλεγα πως ο Χάντινγκτον έκανε επίσης λάθος στον περί κουλτούρας ορισμό του.

Κατά κάποιον τρόπο καθένας από εμάς είναι όπως κάθε άνθρωπος επί της Γης, καθένας από εμάς είναι σαν τα μέλη της κουλτούρας μας και του μικροκόσμου μας και, κατά κάποιο τρόπο, καθένας από μας είναι μοναδικός. Ο Χάντιγκτον περιόρισε σε μεγάλο βαθμό την ισχύ οικουμενικών πολιτικών αξιών και υπερεκτίμησε την επιρροή ιδιαίτερων πολιτιστικών γνωρισμάτων. Είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί το έκανε. Καταφερόταν εναντίον διεθνών ισχυρών που μερικές φορές παραγνωρίζουν τη δύναμη της κουλτούρας.

Αλλά είναι πλέον σαφές πως πολλοί άνθρωποι στις αραβικές χώρες συμμερίζονται μια κοινή δίψα για ελευθερία. Νιώθουν την παρουσία καθολικών ανθρώπινων δικαιωμάτων και νιώθουν προσβεβλημένοι όταν δεν τους φέρονται σύμφωνα με αυτά.

Η κουλτούρα είναι σημαντική, αλλά, πέρα από πολιτισμικές διαφορές, υπάρχουν καθολικές προσδοκίες για αξιοπρέπεια, για κοινωνικά συστήματα που ακούν, ανταποκρίνονται και σέβονται τη λαϊκή βούληση.

Τέλος, θα έλεγα πως ο Χάντιγκτον παρανόησε τη φύση της ιστορικής αλλαγής. Στο βιβλίο του περιγράφει αλλαγές οι οποίες κινούνται γραμμικά σε αναλογικές τροχιές. Αλλά δεν είναι αυτός ο τρόπος που λειτουργεί η Ιστορία σε περιόδους ταραχής. Αντίθετα, ένας άνθρωπος κάνει ένα βήμα. Μετά, ο επόμενος κάνει ένα βήμα ακόμη. Πολύ σύντομα, εκατομμύρια πλήττονται από έναν ιό, ο οποίος ενεργοποιεί πάθη που συνελήφθησαν ακόμη και ως ιδέες μόλις εβδομάδες πριν. Σαρώνονται από δυναμικές που δεν έχουν κεντρική εξουσία και, ωστόσο, η επιρροή που ασκείται είναι σαρωτική.

Τα γράφω όλα αυτά όχι για να μειώσω τον μεγάλο Χάντιγκτον. Μπορεί ακόμη να αποδειχθεί σωστός. Ο αραβικός κόσμος μπορεί να εκσυγχρονιστεί σε δικό του ξεχωριστό μονοπάτι. Αλλά τα λάθη του Χάντιγκτον φωτίζουν χρήσιμες αλήθειες: πως όλοι οι άνθρωποι μοιράζονται κάποιες προσδοκίες και πως η Ιστορία είναι ορθάνοιχτη. Οι ταραχές μπορούν να μεταμορφώσουν χαρακτηριστικά γνωρίσματα που φάνταζαν, ακόμη και στα μάτια των ειδικών, χαραγμένα στην πέτρα.

Μετάφραση: Αναστασία Γιάμαλη