Κρίση και Ελληνικός Εξαιρετισμός-(Greek exceptionalism)

 Του Παναγιώτη Κ. Ιωακειμίδη, Athens Review of Books, τχ. 15, Φεβρουάριος 2011

Παρά ταύτα, η κρίση στην Ελλάδα είναι “made in Greece” και διαφέρει ριζικά από τις κρίσεις στις άλλες χώρες, καθώς η κρίση στις λοιπές χώρες είναι κυρίως ή αποκλειστικά κρίση δημοσιονομική ή οικονομική, ενώ στην Ελλάδα είναι φαινόμενο πολύ πιο ευρύτερο, περίπλοκο, πολυδιάστατο.

Ευρώπη και Ελλάδα βρίσκονται σε κρίση. Αλλά η κρίση στην Ελλάδα είναι σαφώς διαφορετική. Είναι διαφορετική δηλαδή από την κρίση που αντιμετωπίζουν οι άλλες περιφερειακές χώρες-μέλη της Ευρωζώνης (Ιρλανδία, Πορτογαλία, Ισπανία). Οπωσδήποτε η ελληνική κρίση είναι και Ευρωπαϊκή, με την έννοια ότι αφορά και επηρεάζει άμεσα και καθοριστικά στην Ευρωζώνη, αφού οι παράμετροι της κρίσης στην πλέον συγκριτικά αιχμηρή τους έκφραση –τη δημοσιονομική– παραβιάζουν βασικούς κανόνες του συστήματος της οικονομικής και νομισματικής ένωσης (ΟΝΕ), όπως τους κανόνες του συστήματος σταθερότητας και ανάπτυξης (ύψος ελλειμμάτων, χρέους).
Για ορισμένους, η ελληνική κρίση είναι και ευρωπαϊκή, με την έννοια επίσης ότι έχει ως γενεσιουργούς λόγους τις συμμετρίες στις οικονομίες της Ευρωζώνης (διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης και οικονομικής απόδοσης, ανταγωνιστικότητας, παραγωγικότητας, κ.λπ.).

Παρά ταύτα, η κρίση στην Ελλάδα είναι “made in Greece” και διαφέρει ριζικά από τις κρίσεις στις άλλες χώρες, καθώς η κρίση στις λοιπές χώρες είναι κυρίως ή αποκλειστικά κρίση δημοσιονομική ή οικονομική, ενώ στην Ελλάδα είναι φαινόμενο πολύ πιο ευρύτερο, περίπλοκο, πολυδιάστατο. Στις υπόλοιπες χώρες, η κρίση εστιάζεται κυρίως στα υψηλά ελλείμματα (ή) και το χρέος του δημόσιου ή (και) του ιδιωτικού (τραπεζικού) τομέα και στις δυσλειτουργίες του οικονομικού συστήματος. Αυτό σημαίνει ότι η αντιμετώπιση της κρίσης στις χώρες αυτές εμφανίζεται ως σχετικά ευκολότερη άσκηση. Με τη μείωση ελλειμμάτων και χρέους και την επανάκαμψη της δυνατότητας πρόσβασης στις διεθνείς αγορές δανεισμού, η κρίση θα έχει αντιμετωπισθεί σε σημαντικό βαθμό.

Στην Ελλάδα, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Η κρίση είναι καθολική – συστημική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική– και έχει το σχήμα πυραμίδας. Στην κορυφή εκδηλώνεται η δημοσιονομική κρίση, με κύρια συμπτώματα βεβαίως τα γιγαντιαία ελλείμματα προϋπολογισμού (15,4%) και χρέους (150%). Κάτω βρίσκεται η οικονομική κρίση εν ευρεία έννοια, με εκφάνσεις τα ελλείμματα ανταγωνιστικότητας και παραγωγικότητας[1]. Κάτω από την κρίση αυτή εντοπίζεται η πολιτική-θεσμική κρίση ή η κρίση του κρατικού συστήματος, με συμπτώματα τα ελλείμματα αποτελεσματικότητας και ικανότητας επίλυσης προβλημάτων. Και, τέλος, στη βάση βρίσκεται η κρίση του πολιτιστικού προτύπου, με πολλαπλά ελλείμματα συμπεριφοράς, αντιλήψεων, στάσεων, αντιδράσεων. Είναι σαφές ότι κάθε πεδίο κρίσης τροφοδοτεί/ενισχύει το επόμενο. Η σχέση είναι διαδραστική.

Στην αφετηρία βρίσκεται η κρίση του πολιτιστικού προτύπου, πράγμα που σημαίνει ότι η κρίση είναι κατά βάση κρίση πολιτιστική (cultural). Περιστρέφεται γύρω από τις συμπεριφορές, αξίες, στάσεις, αντιλήψεις. Όπως γράφει ο Ν. Θέμελης, «βιώνουμε μια κρίση του πολιτισμού μας, μια ολική κρίση»[2]. Στην αιχμή της η πυραμίδα έχει τη δημοσιονομική κρίση (με τα ελλείμματα και χρέος) που απαιτεί την άμεση και κατά προτεραιότητα αντιμετώπιση. Αλλά η επίλυση της δημοσιονομικής κρίσης δεν απαντά μόνη της στην καθολικότητα του προβλήματος που αντιμετωπίζει η χώρα. Η συνολική απάντηση απαιτεί ριζικές μεταρρυθμίσεις, αλλαγές, παρεμβάσεις σε όλα τα επίπεδα όπου εκδηλώνεται η κρίση. Γι’ αυτό ακριβώς και η διαδικασία αντιμετώπισης του ελληνικού προβλήματος είναι περισσότερο δύσκολη, περίπλοκη και απαιτητική από τις υπόλοιπες χώρες-μέλη της Ένωσης.

Από με μια κάπως διαφορετική οπτική γωνία, η συνολική αντιμετώπιση της κρίσης απαιτεί την υπέρβαση πέντε (5) θεμελιακών αντιφάσεων –αντιφάσεων ανάπτυξης– που χαρακτηρίζουν το ελληνικό μόρφωμα.

1η Αντίφαση: Δυτική Κατανάλωση – Ανατολική Παραγωγή

Η Ελλάδα είναι χώρα που έχει ενστερνιστεί το πλέον προωθημένο (και χυδαίο) πρότυπο δυτικής κατανάλωσης. Μέχρι σχετικά πρόσφατα, και σε σημαντικό βαθμό και μέχρι σήμερα, επιδίδεται σε αχαλίνωτη κατανάλωση των πλέον πολυτελών προϊόντων της Δυτικής παραγωγής. Το φαινόμενο είναι οπτικό, δεν χρειάζεται καν να παραθέσουμε εδώ στατιστικά στοιχεία (τα πολυτελή τζιπ, κινητά τηλέφωνα, άλλα πολυτελή αγαθά κοσμήματα, αρώματα, είδη ένδυσης, ποτά, κ.λπ.), αλλά βεβαίως τα στατιστικά στοιχεία το επιβεβαιώνουν.

Δεν θα υπήρχε ίσως τίποτα το μεμπτό με αυτό το πρότυπο της (Δυτικής) κατανάλωσης, εάν και η παραγωγή, οι παραγωγικές δομές της χώρας ήταν αναλόγως ευθυγραμμισμένες. Εάν δηλαδή το παραγωγικό πρότυπο δεν παρέμενε γνησίως Ανατολικό (με τις αυτονόητες, περιορισμένες εξαιρέσεις). Ανατολικό με την έννοια ότι παραμένει το τελευταίο σοβιετικού τύπου και οργάνωσης σύστημα οικονομίας (ρόλος δημοσιονομικού τομέα, κλειστά επαγγέλματα, άδειες που κληρονομούνται - φαρμακεία - έκταση κανονιστικών ελέγχων, κ.ά.), αλλά και με την έννοια των μορφών οικονομικής οργάνωσης, σχέσεων διαχείρισης, μορφών παραγωγής και βεβαίως ανταγωνιστικότητας και παραγωγικότητας. Δεν χρειάζεται βεβαίως Ph.D. στα οικονομικά για να διαπιστώσει κάποιος ότι «Δυτική κατανάλωση» και «Ανατολική παραγωγή» δεν συμβιβάζονται και μοιραίως οδηγούν σε κρίση. Γιατί εάν η παραγωγή παραμένει στο Ανατολικό πρότυπο, τελικά η κατανάλωση στηρίζεται και συντηρείται από «δανεικά», αφού το πρότυπο παραγωγής δεν επιτρέπει ούτε την εξαγωγική επίδοση της χώρας ούτε την ικανοποίηση των υψηλών καταναλωτικών απαιτήσεων.

2η Αντίφαση: Δυτικοί Πολιτικοί Θεσμοί – Ανατολική Κουλτούρα Συμπεριφοράς

Η Ελλάδα έχει από το 1974 και μετά εγκαθιδρύσει δυτικούς πολιτικούς δεσμούς δημοκρατίας (κοινοβουλευτικό σύστημα, πολιτικά κόμματα, διοίκηση, κ.λπ.), θεσμούς δηλαδή που σε σημαντικό βαθμό προϋποθέτουν ορθολογικές κοινωνικές και ατομικές συμπεριφορές και στάσεις για να λειτουργήσουν αποτελεσματικά και εύρυθμα. Οι θεσμοί αυτοί δεν παράγουν τα αποτελέσματα και τις εκροές γενικά εάν λειτουργούν μέσα σε ένα πολιτιστικό περιβάλλον ανορθολογικών συμπεριφορών, ανομίας, πελατειακών σχέσεων, έλλειψη εμπιστοσύνης, κ.λπ. Σε αυτή την περίπτωση το (Δυτικό) θεσμικό σύστημα διολισθαίνει σε αναποτελεσματικότητα, διαφθορά, στασιμότητα, στην επικράτηση της κομματοκρατίας, που σύμφωνα με τον Ν. Μουζέλη[3] ερμηνεύει σε μεγάλο βαθμό τις τρέχουσες παθογένειες της χώρας. Η ανορθολογική συμπεριφορά μεγάλων τμημάτων της ελληνικής κοινωνίας σε σχέση με τους πολιτικούς θεσμούς ερμηνεύει γενικά τη σχετικά χαμηλή ποιότητα του δημοκρατικού συστήματος, αλλά και εκδοχές της κρίσης όπως η διαφθορά, κ.ά.

3η Αντίφαση: Κράτος Προστάτης – Κράτος Εχθρός/Αντίπαλος

Η αντιφατική στάση και σχέση του Έλληνα απέναντι στο κράτος «τροφοδοτεί» πολλαπλές εκδοχές της κρίσης. Για τον Έλληνα, το κράτος είναι «η πηγή όλων των δεινών και προβλημάτων, αλλά και η πηγή όλων των λύσεων ταυτόχρονα». Για τον Έλληνα το κράτος οφείλει να λειτουργεί ως προστάτης, να είναι «πανταχού παρόν» για την επίλυση κάθε προβλήματος, από την παροχή απασχόλησης, περίθαλψης, υπηρεσιών μέχρι τα πλέον ασήμαντα. Η φράση «πού είναι το κράτος;», η οποία είναι στα χείλη όλων των Ελλήνων, συμπυκνώνει τη στάση αυτή. Ταυτόχρονα όμως το κράτος είναι και «εχθρός», ιδιαίτερα όσον αφορά την άσκηση των λειτουργιών της δημόσιας τάξης και ασφάλειας. Ως αποτέλεσμα δεν μπορούμε π.χ. να προσδιορίσουμε το ρόλο που θα πρέπει να έχει η αστυνομία στην κοινωνία – να παρεμβαίνει, να μην παρεμβαίνει, είτε δεν παρεμβαίνει! Και βέβαια η έντονα εχθρική στάση απέναντι στο κράτος εκδηλώνεται στην καταβολή ή μάλλον στη μη καταβολή των φόρων. Για αρκετούς η καταβολή του φόρου θεωρείται ως πληρωμή λύτρων σε εχθρό, αντίπαλο. Και γι’ αυτό στις περισσότερες περιπτώσεις δεν καταβάλλονται καθόλου (ως γνωστόν, περίπου 6 εκατομμύρια Έλληνες δε καταβάλλουν φόρους).

4η Αντίφαση: Μετανεωτερικό - Προνεωτερικό Κράτος

Μετανεωτερικό (post-modern) είναι το κράτος που σύμφωνα με την ταξινόμηση που έκανε ο Ρ. Κούπερ[4] έχει επιλύσει και ξεπεράσει το πρόβλημα της εθνικής κυριαρχίας και συνόρων και στοχεύει σε σχήματα υπερεθνικής ολοκλήρωσης, όπου η έννοια των συνόρων παύει να έχει τη σημασία που έχει σε προνεωτερικά ή παραδοσιακά κράτη. Η ενσωμάτωση σε υπερεθνικά σχήματα ολοκλήρωσης (π.χ. Ευρωπαϊκή Ένωση), η αποδοχή της δυναμικής της παγκοσμιοποίησης, οι νέες μορφές σύγχρονης επικοινωνίας (internet, κινητή τηλεφωνία, κ.λπ.) ακυρώνουν την παραδοσιακή σημασία των συνόρων (bordless world).

Είναι σαφές ότι η Ελλάδα βιώνει μια τυπική αντίφαση μετανεωτερικού - προνεωτερικού κράτους. Είναι ταυτόχρονα ενσωματωμένη στο κατ’ εξοχήν προωθημένο υπερεθνικό σύστημα (Ευρωπαϊκή Ένωση), χωρίς όμως να έχει επιλύσει το πρόβλημα των συνόρων και εθνικής ακεραιότητας. Έτσι, τη στιγμή που στοχεύει σε βαθύτερη υπερεθνική ολοκλήρωση, είναι παγιδευμένη στη διάθεση υπέρογκων πόρων για την προστασία των συνόρων της. Πρόκειται για μοναδική περίπτωση χώρας-μέλους της Ένωσης.

5η Αντίφαση: Η Ελλάδα ευρωπαϊκή χώρα – Η Ελλάδα αντιευρωπαϊκή χώρα

Η Ελλάδα είναι ευρωπαϊκή χώρα όχι απλά λόγω πολιτισμού, ιστορίας και συμμετοχής στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά επίσης και λόγω του γεγονότος ότι επιδιώκει βαθύτερη ευρωπαϊκή ενοποίηση, «περισσότερη Ευρώπη». Στη λογική αυτή εμφανίζεται να υποστηρίζει τη μετεξέλιξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε Πολιτική Ένωση, με την ανάπτυξη της κοινής εξωτερικής πολιτικής της ευρωπαϊκής άμυνας, της πλήρους οικονομικής ένωσης, της θέσπισης ομοσπονδιακού προϋπολογισμού, κ.λπ. Στην υποστήριξη αυτή των στόχων καταγράφονται τα υψηλότερα ποσοστά στην ελληνική κοινή γνώμη σε πανευρωπαϊκό επίπεδο.

Ταυτόχρονα, όμως, η ελληνική κοινή γνώμη καταγράφει τα χαμηλότερα ποσοστά ταύτισης με την Ευρώπη. Ο Έλληνας αισθάνεται «πολύ λίγο Ευρωπαίος». Παρεμφερή ποσοστά καταγράφουν και άλλες χώρες-μέλη, π.χ. Ηνωμένο Βασίλειο, Δανία, με τη διαφορά όμως ότι οι χώρες αυτές δεν επιδιώκουν «περισσότερη Ευρώπη». Ακόμη, σε δέσμη κεντρικών θεμάτων εξωτερικής πολιτικής, το ελληνικό κοινό καταγράφει σταθερή και σημαντική απόκλιση από τις θέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Οι πέντε παραπάνω αντιφάσεις συνιστούν, κατά την άποψή μου, την εσωτερική πτυχή του φαινομένου που θα μπορούσε να ονομασθεί «Ελληνικός εξαιρετισμός» (Greek exceptionalism)[5]. Η εξωτερική πτυχή είναι επίσης ενδιαφέρουσα. Η εξωτερική πτυχή έγκειται στο γεγονός ότι σημαντική μερίδα της κοινωνίας και του πολιτικού σώματος τείνει να προσλαμβάνει την «Ελλάδα ως το κέντρο του κόσμου», τη χώρα για την οποία το υπόλοιπο διεθνές σύστημα οφείλει ευγνωμοσύνη λόγω της προσφοράς της στον πολιτισμό («Ελληνοκεντρισμός»). Και ακόμη επειδή η «Ελλάδα είναι το κέντρο του κόσμου», ο υπόλοιπος κόσμος οφείλει να γνωρίζει την ελληνική ατζέντα και προβλήματα και να νοιάζεται γι’ αυτά. Εάν δεν τα γνωρίζει τότε είναι βέβαιο ότι συνωμοτεί ενάντια στην Ελλάδα για την εξόντωσή της. Είναι ενδεικτικό, λ.χ., ότι για ορισμένους η τρέχουσα κρίση που βιώνει η χώρα είναι το αποτέλεσμα συνωμοσίας καταχθόνιων κύκλων, μεγάλων δυνάμεων, χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων ελεγχόμενων από Εβραίους και άλλα φαιδρά.

Θα πρέπει να είναι σαφές λοιπόν γιατί η ελληνική κρίση είναι διαφορετικής τάξης και μεγέθους πρόβλημα και γιατί η αντιμετώπισή της πολύ δυσκολότερη άσκηση. Αυτό δεν σημαίνει ότι η Ελλάδα δεν μπορεί. Μπορεί. Και το αποδεικνύει η περίοδος 1996-2004 (περίοδος διακυβέρνησης Σημίτη)[6], όταν η Ελλάδα κατάφερε να κατακτήσει κεντρική θέση στον εσωτερικό πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως σοβαρή χώρα που πετυχαίνει αναπτυξιακούς και άλλους στόχους…

 

---

[1] Για την ελληνική οικονομία γενικά, Π. Καζάκος, Ανάμεσα σε Κράτος και Αγορά. Οικονομία και οικονομική πολιτική στη μεταπολεμική Ελλάδα 1944-2000, Πατάκη, Αθήνα 2001. Π. Καζάκος, Από τον ατελή εκσυγχρονισμό στην κρίση. Μεταρρυθμίσεις, χρέη και αδράνειες στην Ελλάδα(1993-2010), Αθήνα, Πατάκη, 2010. Θ. Πελαγίδης, Μ. Μητσόπουλος, Ανάλυση της Ελληνικής Οικονομία. Η Προσοδοθηρία και οι Μεταρρυθμίσεις, Παπαζήση, Αθήνα 2006. Ν. Χριστοδουλάκης, Το Εκκρεμές της Σύγκλισης.  Πρόοδος-Επιβράδυνση-Επαναφορά, Πόλις, Αθήνα 2006.

[2] Ν. Θέμελης, «Πολιτισμός και κρίση, υπάρχει διέξοδος;», Καθημερινή, 9 Ιανουαρίου 2011.

[3] Ν. Μουζέλης, Από την Αλλαγή στον Εκσυγχρονισμό, Κριτικές Παρεμβάσεις, Θεμέλιο, Αθήνα 2002.

[4] Βλέπε R. Cooper, The Breaking of Nations, Order and Chaos in the Twenty – First Century, Atlantic Book, Λονδίνο 2003, σσ. 26-40.

[5] Π.Κ. Ιωκειμίδης, Η Θέση της Ελλάδας στο Διεθνές, Ευρωπαϊκό και Περιφερειακό Σύστημα, Ιστορικές Εννοιολογήσεις και Σύγχρονη Πραγματικότητα, Θεμέλιο, Αθήνα 2007.

[6] Είναι χαρακτηριστικό ότι δέκα χρόνια πριν, το 2001, ο αρθρογράφος της InternationalHeraldTribune Ντέιβιντ Ιγκνάσιους έγραφε ότι “Greece embodies the success of the European Union”, IHT, 17 Δεκεμβρίου 2001.