Αναγκαία η προστασία του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος ενός τόπου

@Από το "Πόλεις και Πολιτικές" 

Ο Ν.Σηφουνάκης σε μια εξαιρετικά οπτικοποιημένη ομιλία στη συζήτηση που οργάνωσε το ΙΣΤΑΜΕ το Μάϊο του 2006 με θέμα "Αρχιτεκτονική και νέα πόλη" ανέλυσε την ανάγκη προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος και της προστασίας της ελεύθερης ( αδόμητης ) γης στα νησιά μικρού, μεσαίου αλλά και μεγάλου μεγέθους.

"Η σημερινή Ημερίδα λοιπόν με τίτλο «Η Αρχιτεκτονική των πόλεων», που είναι μια εξαιρετική πρωτοβουλία του ΙΣΤΑΜΕ, αποτελεί μια θαυμάσια ευκαιρία να συζητήσουμε αυτό το πολύ σημαντικό θέμα. Σε όλη τη διάρκεια της πορείας μου είτε ως αρχιτέκτονας είτε στο χώρο της πολιτικής, όπου κατά καιρούς είχα κάποιο θεσμικό ρόλο, προσπάθησα – στο μέτρο των δυνάμεών μου – να γίνει κοινή συνείδηση σε ομάδες πολιτών, αλλά και στον κάθε ένα ξεχωριστά, η ανάγκη για την προστασία του φυσικού και του δομημένου περιβάλλοντος στην Ελλάδα.

Η υποχρέωση αυτή όσο και αν είχε αφετηρία κάποιο ρομαντισμό για όλες τις μορφές του λαϊκού πολιτισμού, ήταν περισσότερο μια κατασταλαγμένη πολιτική θέση. Θέση που βασίστηκε στην πεποίθηση ότι η διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας, του φυσικού με το ιστορικά δομημένο περιβάλλον, είναι πρωταρχικός και αναγκαίος όρος για τη διαρκή και αειφόρο ανάπτυξη του τόπου μας.

Ας δούμε πριν απ’ όλα κάποιες εικόνες. Στη διαφάνεια αυτή είναι η Σίκινος.

Βλέπετε - θα τη δείτε και στο επόμενο slide ίσως - τη σχέση του συμπαγούς οικισμού με την ελεύθερη γη, με τα σέτια ή πεζούλες, όπου καλλιεργούσαν το στάρι, το κριθάρι, τα αμπέλια. Κάποτε στο Αιγαίο καλλιεργούσαν όλα τα αναγκαία που χρειαζόταν ένας μικρός τόπος και τα νησιά μας είχαν αυτάρκεια στην παραγωγή αγαθών. Όλες οι άλλες άσπρες κουκίδες που βλέπετε διάσπαρτες πέραν του οικισμού ήταν ουσιαστικά μικρά κτίσματα. Οι χρηστικοί χώροι, οι βοηθητικοί / αποθηκευτικοί, που πολλές φορές - κυρίως τη θερινή περίοδο – χρησίμευαν και ως στέγη επειδή οι αποστάσεις ήταν μεγάλες κι έτσι πολλές φορές οι οικογένειες των θεριστάδων ή των αμπελουργών έμεναν και διανυκτέρευαν. Οι χώροι αυτοί ήταν μικρά κτήρια, 3 μέτρων ύψους το πολύ και με κάτοψη που δεν ξεπερνούσε τα 15 έως 20 τετραγωνικά μέτρα. Στο νησί υπήρχε συνήθως ένας δρόμος κεντρικός και από κει και πέρα μονοπάτια οδηγούσαν σ’ αυτούς τους βοηθητικούς χώρους.

Στο επόμενο slide βλέπουμε από μια άλλη οπτική γωνία το σύνολο σχεδόν του νησιού. Εκεί κάτω στη θάλασσα είναι ο οικισμός της Σκάλας, και βλέπουμε το μοναδικό δρόμο που οδηγεί σ’ αυτήν ενώνοντας την με τον οικισμό της Χώρας. Το δομημένο περιβάλλον του Αιγαίου συγκαταλέγεται ανάμεσα στα υψηλότερα δείγματα του νεότερου ελληνικού πολιτισμού. Η κληρονομιά αυτή της οποίας η προστασία και η διατήρηση αποτελούσε όχι μόνο πολιτιστικό χρέος αλλά και αναπτυξιακή αναγκαιότητα, κινδύνευσε να αφανιστεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες.

Είχα την τύχη, την τετραετία 2000-2004, να έχω την πολιτική ευθύνη του Υπουργείου Αιγαίου. Την περίοδο αυτή και με τις δυνατότητες που επέτρεπαν οι συγκεκριμένες αρμοδιότητες του Υπουργείου, σχεδιάστηκε και εφαρμόστηκε μια ολοκληρωμένη πολιτική προστασίας. Ήταν σαφώς μια προσπάθεια που χρειαζόταν γνώση. Αλλά πάνω απ’ όλα χρειαζόταν τόλμη γιατί ακριβώς ήρθε να καλύψει, με καθυστέρηση πολλών δεκαετιών, όχι το σύνολο - το πλέγμα αν προτιμάτε - πραγμάτων, υπηρεσιών και αγκυλώσεων, αλλά ν’ αλλάξει, κατ’ αρχάς, κάποιες κατεστημένες νοοτροπίες που συνέβαλλαν στη διόγκωση του προβλήματος. Αυτές οι νοοτροπίες δεν αφορούν μόνο τις αγκυλώσεις του κράτους, τη γραφειοκρατία ή ό,τι υπάρχει πίσω απ’ αυτήν. Αφορούν κυρίως τους ίδιους τους πολίτες, στο βαθμό που οι ίδιοι μπορούν να κατανοήσουν το πρόβλημα. Η προσπάθεια αυτή λοιπόν ήταν μια αρχή.

Η αλλοίωση του πολεοδομικού ιστού των πόλεων και η καταστροφή της φυσιογνωμίας των μικρότερων οικισμών στην Ελλάδα, οφείλεται σε ορισμένα ιστορικά γεγονότα όπως η μικρασιατική καταστροφή, ο εμφύλιος πόλεμος, η εσωτερική μετανάστευση. Όλα αυτά τα κάλυψε το κράτος κλείνοντας τα μάτια και λέγοντας «αυθαιρέτησε, χτίσε». Έτσι χτίστηκαν όλες οι αυθαίρετες περιοχές γύρω από την Αθήνα. Είναι βέβαιο ότι το φαινόμενο αυτό ήταν αποτέλεσμα των ασφυκτικών κοινωνικών πιέσεων που το κράτος δεν μπορούσε να διαχειριστεί. Στα νησιά του Αιγαίου το φαινόμενο αυτό από ιστορική άποψη εξελίχθηκε τελείως διαφορετικά, καθώς παρουσιάστηκε αργότερα και για εντελώς διαφορετικούς λόγους. Η σημερινή μορφή των οικιστικών συνόλων των νησιών χωρίζεται σε δυο κατηγορίες: Σε εκείνα που μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’80 υπέστησαν μεγάλη αφαίμαξη του ενεργού ανθρώπινου δυναμικού τους - εξαιτίας του μεταναστευτικού ρεύματος - και σ’ αυτά που γνώρισαν ρυθμούς εγκατάλειψης πιο αργούς και δρομολόγησαν την τουριστική τους προοπτική.

Από τη δεκαετία του ’60 και μετά ανατράπηκε άρδην μια παράδοση αιώνων στο οικείν. Το φαινόμενο αυτό έγινε πιο έντονο την τελευταία 25ετία με εκτεταμένη οικοπεδοποίηση κάθε ελεύθερου χώρου και κάθε γόνιμης γης, με κακή ποιότητα και χωρίς κανόνες δόμηση. Ο Ρωμαίος συγγραφέας Βιτρούβιος περιγράφει πώς και πού πρέπει να τοποθετείται μια πόλη, με βάση την εμπειρία του και, πάνω απ’ όλα βέβαια, τις πρακτικές της ελληνιστικής περιόδου. «Μια ιδανική πόλη», γράφει, «θα έπρεπε να έχει επάρκεια νερού και να είναι κοντά σε εύφορα χωράφια». Όχι συχνά, κάποιες πόλεις χτίστηκαν δίπλα στη θάλασσα, π.χ. η Σάμος. Παράκτια χωροθέτηση είχαν κυρίως οι πόλεις – κράτη που είχαν κτήσεις υπερπόντιες.

Ωστόσο, για τη διαμόρφωση της σημερινής κατάστασης ευθύνεται η προχειρότητα του κράτους. Αυτό είναι αδιαμφισβήτητο και ανεξάρτητο από την ευθύνη των πολιτών, στην οποία προαναφέρθηκα. Το κράτος, κρυπτόμενο πίσω από την ανεπάρκεια του διοικητικού συστήματος, συνέλαβε τη μακιαβελική επινόηση της οικιστικής ανάπτυξης με την «κατά παρέκκλιση επέκταση» όλων των προ του 1923 υπαρχόντων οικισμών. Δηλαδή, ουσιαστικά, του συνόλου της χώρας. Μ’ αυτό τον τρόπο χτίστηκε η χώρα από τη δεκαετία του ’60 και μετά. Μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο η πολιτεία αλλά κι ο πολίτης πίστευαν ότι η απασχόληση στο χώρο της οικοδομής θα αποφέρει υψηλότερο εισόδημα, όπως πράγματι συνέβη. Η επικράτηση των “rooms to let” έδωσε τη δυνατότητα σε νησιώτες να επιβιώσουν και σε κάποιους να αποταμιεύσουν πόρους προς επένδυση. Έτσι, εγκαταλείφθηκε η γεωργία και η κτηνοτροφία.

Σήμερα, στη συντριπτική πλειοψηφία των νησιών, τα πάσης φύσεως ζαρζαβατικά, όπως και τα πρώτης ανάγκης καταναλωτικά αγαθά, εισάγονται. Από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 μεταφερόταν στα νησιά μόνο το νερό, το οποίο πλήρωνε το κράτος, με τα υδροφόρα πλοία. Σήμερα πλέον όλα τα οπωροκηπευτικά, γαλακτοκομικά και πολλά άλλα προϊόντα, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, εισάγονται. Αντιλαμβάνεστε τι σημαίνει αυτό, πέρα από το κόστος που επωμίζεται το κράτος. Aν κάνουμε την αντιπαράθεση των στοιχείων: έσοδα από τον τουρισμό και κόστος του κράτους για τη μεταφορά αγαθών, θα προκύψει ένα όφελος περίπου μηδενικό έως αρνητικό.

Δείτε ορισμένα εκπληκτικά παραδείγματα:

Στη δεκαετία του ’90 η λέξεις «κτήμα», «αμπέλι», «χωράφι», αντικαταστάθηκαν από τη μαγική λέξη «οικόπεδο», το οποίο νοηματικά αλλά και ουσιαστικά δε μπορεί να βρίσκεται στη μέση π.χ. ενός κάμπου ή επί του αιγιαλού. Στη επόμενη διαφάνεια βλέπετε τη Νάξο –

η λήψη είναι από τη πλευρά της όμορφης παραλίας της Αγίας Άννας, φεύγοντας από το αεροδρόμιο. Σαν μανιτάρια ξεφυτρώνουν, στο μοναδικό της κάμπο, τα rooms to let.

Με αυτό τον τρόπο τα νησιά οδηγήθηκαν στη μονοσήμαντη ανάπτυξη με επίκεντρο τον τουρισμό και την υπερμεγέθη παραθεριστική κατοικία και βέβαια υπερέβησαν την οικιστική τους ικανότητα. Η επόμενη διαφάνεια είναι της Σαντορίνης.

Φαίνεται πλέον ότι όλο το νησί οικοδομείται. Κάποτε ο οικισμός Φηρά ήταν μια κουκίδα και όλος ο υπόλοιπος χώρος του νησιού ήταν ελεύθερη γη μ’ αμπέλια, στάρια και κάθε άλλο αγαθό. Σήμερα βλέπετε τι συμβαίνει. Όλα έχουν γίνει οικόπεδα με το γνωστό κόλπο: Ποιο είναι το γνωστό κόλπο; Επέκταση του προ του 1923 υπάρχοντος οικισμού. Έτσι τα Φηρά επεκτάθηκαν κατά χιλιόμετρα. Έπρεπε να γίνει χωροθέτηση λειτουργιών, ώστε να είναι κοινώς γνωστό που πρέπει να τοποθετούνται στο χώρο οι τουριστικές λειτουργίες, η κατοικία, το εμπόριο, τα λατομεία και κάθε άλλη δραστηριότητα. Το κράτος όμως δεν έκανε τίποτα και δε θέλησε να κάνει τίποτα, όχι μόνο εξ αιτίας του πολιτικού κόστους, αλλά εξ αιτίας πάρα πολλών ακόμα λόγων. Έτσι, η κατά παρέκκλιση οικιστικές επεκτάσεις οδήγησαν σ’ αυτό το χάλι.

Ουσιαστικά όλη η Σαντορίνη, όπως και η Μύκονος,

χτίστηκαν προεκτείνοντας παράνομα τα όρια των υπαρχόντων οικισμών τους κατά χιλιόμετρα. Και επιπρόσθετα με τη χρήση των διαβλητών διατάξεων που προβλέπουν την κατά παρέκκλιση δόμηση. Η καταστρατήγηση αφορά την βασική διάταξη που ορίζει ότι, η αρτιότητα ενός οικοπέδου εκτός οικισμών, είναι τα 4 στρέμματα. Η νομοθεσία των παρεκκλίσεων τι προβλέπει; Κάποιος που διαθέτει σε επαρχιακή οδό ένα οικόπεδο το οποίο είναι μόλις 750 τετραγωνικά, μπορεί να οικοδομήσει. Με 750 τετραγωνικά χτίζεις όσο χτίζεις και σε ένα οικόπεδο το οποίο είναι 4 στρέμματα. Αργότερα το προνόμιο της Επαρχιακής οδού επεκτάθηκε στους δημοτικούς αγροτικούς δρόμους. Με την αυθαίρετη διαστολή των ορίων των υπαρχόντων οικισμών και τις παρεκκλίσεις χτίστηκε όχι μόνο ολόκληρη η Σαντορίνη, αλλά και όλη η Ελλάδα, όπως θα δούμε παρακάτω σε άλλες διαφάνειες. Έτσι λοιπόν τα αμπέλια έγιναν οικόπεδα. Σήμερα η καταστροφή του τοπίου στα νησιά πρώτης τουριστικής ταχύτητας είναι δύσκολα αναστρέψιμη. Κυρίαρχη εικόνα είναι δυστυχώς εκείνη της υπερδόμησης και μάλιστα της ελάχιστης γης με υψηλή γεωργική παραγωγικότητα. Το επόμενο slide

είναι άλλο ένα παράδειγμα από τα Φηρά, που δείχνει τον τρόπο που επεκτάθηκαν τα όρια. Φαίνεται το ξενοδοχείο «Ατλαντίς». Όλο το άλλο κομμάτι πέριξ του ξενοδοχείου έχει χτιστεί, υποτίθεται πάνω στα ερείπια των παλιών θολωτών κτισμάτων, κάτι που βέβαια καμία σχέση δεν έχει με την αλήθεια.

Η μεγάλη λοιπόν απειλή για το Αιγαίο στις μέρες μας ονομάζεται «παραθεριστική κατοικία» και «κατοικία προς εκμετάλλευση» ή «δωμάτια προς ενοικίαση». Μόνο κατά το 1999 εκδόθηκαν στο Αιγαίο 10.464 οικοδομικές άδειες, δηλαδή δημιουργήθηκαν 25 περίπου νέα οικιστικά σύνολα ή 10 δήμοι, χωρίς να υπολογίσουμε τα αυθαίρετα τα οποία σε πάρα πολλές περιπτώσεις είναι άλλα τόσα.

Και ιδού η Μύκονος:

Αυτή η κατάσταση που βλέπετε, η οικοδομική ασφυξία, δημιουργήθηκε τα τελευταία 20 χρόνια. Τότε ο μοναδικός οικισμός που υπήρχε ήταν η χώρα της Μυκόνου καθώς και ο πολύ μικρότερος της, η Άνω Μερά. Αυτό που απεικονίζει η αεροφωτογραφία του 2001 έγινε μέσα σε 20 χρόνια. Χτίστηκε ουσιαστικά το σύνολο του νησιού με το τέχνασμα της επέκτασης του αρχικού ιστορικού οικισμού. Το μόνο τμήμα αδόμητης γης βρίσκεται στις κορυφές των δύο λόφων. Έτσι η συγκέντρωση και η τουριστική φρενίτιδα ουσιαστικά οδήγησαν στην αστικοποίηση κάθε παράκτιας περιοχής της Ελλάδας και βεβαίως πάνω απ’ όλα της νησιώτικης Ελλάδας. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι από τα 14 εκατομμύρια τουρίστες που είχαμε το 2005, περίπου το 75% έχει απευθείας προορισμό τα νησιά της Ελλάδας μέσω των πτήσεων charters.

Η χωροταξία λοιπόν, που είναι ο μεγάλος απών στη χώρα μας εδώ και δεκαετίες, δεν είναι τεχνικός όρος. Είναι όρος οικονομικός, αναπτυξιακός, οικολογικός και βέβαια πριν απ’ όλα πολιτικός. Γι αυτό και ορθά η χωροταξία, η Γενική Διεύθυνση Χωροταξίας, μέχρι το 1982-83, υπαγόταν στο Υπουργείο Συντονισμού ή Εθνικής Οικονομίας και όχι στο ΥΠΕΧΩΔΕ. Τα στελέχη του ΥΠΕΧΟΔΕ μπορεί να είναι καλοί τεχνικοί, μπορεί να είναι ό,τι θέλετε, αλλά δεν είναι ούτε αναλυτές οικονομικών δεδομένων,ούτε βεβαίως γνωρίζουν ποια είναι τα μέσα εκείνα με τα οποία μπορεί να υπάρξει μια ορθολογική ανάπτυξη, αφού δεν γνωρίζουν π.χ. τι σημαίνει γεωργική γη και ποια η αξία της. Για τη χωροταξία η ανάπτυξη δεν είναι μονοσήμαντη αλλά σύνθετη έννοια, η οποία εμπεριέχει τις παραμέτρους της γεωργίας, της κτηνοτροφίας, της αλιείας, της βιοτεχνίας, του εμπορίου, του τουρισμού βεβαίως, του πολιτισμού και γενικά όλες τις δραστηριότητες της φύσης αλλά και των ανθρώπων. Στο τέλος της δεκαπενταετίας που διανύουμε, φοβούμαι ότι στα νησιά θα οικοδομηθεί το σύνολο της γόνιμης, ελεύθερης, παραγωγικής γης.

Το σύγχρονο κράτος, λοιπόν, απέτυχε στο ρόλο του που είναι η σύνταξη ενός πλαισίου κανόνων. Δείτε άλλο ένα παράδειγμα από την Σαντορίνη. Η Σαντορίνη όπως ξέρετε, το μόνο πράγμα που δεν είχε είναι ανεμόμυλους. Και μάλιστα ανεμόμυλους μ’ αυτή τη στρογγυλή κάτοψη. Αυτό το αποκρουστικό συγκρότημα -rooms to let -χτίστηκε στη διαδρομή πηγαίνοντας από τα Φηρά στην Οία.

Ας αναλογιστούμε όμως ότι το 1905 το φτωχό νεοελληνικό κράτος για τις Καμάρες της Σίφνου είχε εκδώσει πολεοδομικό σχέδιο με βασιλικό διάταγμα, το οποίο βεβαίως μετά το 1960 κονιορτοποιήθηκε. Η Σίφνος είχε τρεις - τέσσερις οικισμούς, την Απολλωνία, το Κάστρο, τα Ξαμπέλια, τον Αρτεμώνα κι από κει και πέρα το Βαθύ στην κάτω πλευρά. Θα έπρεπε να έχουν προτάξει την πολεοδόμηση π.χ. σε κάποιον απ’ αυτούς τους οικισμούς το 1905. Όμως διέβλεπαν ότι οι Καμάρες θα αναπτύσσονταν με λιμάνι και εκεί εκπόνησαν και θεσμοθέτησαν σχέδιο πολεοδόμησης. Πολλά τέτοια παραδείγματα κρατικής μέριμνας των αρχών του 1900 μπορούν να αναφερθούν, όπως στο Καρλόβασι της Σάμου, η στην Ερμούπολη της Σύρου κ.α. Η Ελλάδα που την αποκαλούσαν Ψωροκώσταινα είχε πιο οργανωμένη διοίκηση, τότε. Γι’ αυτούς τους λόγους και πολλούς άλλους, είναι επιβεβλημένη η άμεση λήψη μέτρων που θα ανατρέψουν, στο βαθμό που μπορούν να ανατρέψουν, τις αρνητικές επιπτώσεις που δημιούργησε αυτό το μοντέλο ανάπτυξης.

Είναι αλήθεια ότι εγώ χρησιμοποίησα πολλές φορές καταγγελτικό λόγο από τις διάφορες πολιτικές θέσεις που ήμουν. Οδηγήθηκε επιτέλους το 2002 η κυβέρνηση, της οποίας ήμουν μέλος, στην εξαγγελεία κατάργησης της εκτός οικισμών δόμησης για κατοικία το 2007. Εμένα μου φάνηκε ότι ήταν, σε κάποιο βαθμό, υπεκφυγή. Εκτός οικισμών δόμηση για κατοικία είναι ένα πράγμα το οποίο το έχουμε εφεύρει εμείς οι Έλληνες και δε συμβαίνει σε κανένα άλλο μέρος, τουλάχιστον της Ευρώπης. Αυτό όμως καταλαβαίνετε υποδηλώνει τουλάχιστον πολιτική ατολμία.

Από εδώ και στο εξής η απόφαση πρέπει να είναι δεδομένη: Για τα νησιά του Αιγαίου και κυρίως αυτά της πρώτης τουριστικής γραμμής, έπρεπε εδώ και δέκα χρόνια να έχει σταματήσει το φαινόμενο της οικιστικής ασυδοσίας. Πιστεύω ότι σήμερα είναι πολύ πιο εύκολο, πριν από χρόνια ήταν δύσκολο ν’ αντιληφθεί ο πολίτης ότι η υπερδόμηση απαξιώνει την περιουσία του εν τέλει. Σήμερα όλοι βλέπουν ότι η υπερδόμηση ουσιαστικά δεν ακυρώνει τις περιουσίες τους μόνο αλλά και το μέλλον τους. Δημιουργούνται οι συνθήκες ούτως ώστε οι πολίτες ν’ αποδεχτούν τα αναγκαία μέτρα προστασίας του μοναδικού και πανάκριβου τοπίου των νησιών.

Για την Τοπική Αυτοδιοίκηση και για το πώς αυτή λειτουργεί τίθενται πολλά ερωτήματα. Της εκχωρήθηκαν τεράστιες εξουσίες, χωρίς να μπορέσει να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων, όπως συμβαίνει με την αυτοδιοίκηση στην Ευρώπη. Στην τετραετία λοιπόν που είχα την ευθύνη του Υπουργείου Αιγαίου, ξεκινήσαμε πρωτοβουλίες σε δύο επίπεδα. Το πρώτο αφορούσε τη διασφάλιση υψηλής ποιότητας στις νέες οικοδομικές δραστηριότητες. Δηλαδή στην παραγωγή κτηρίων ή στις επεμβάσεις σε παλαιά κτήρια με τρόπο συμβατό με το ιστορικό δομημένο περιβάλλον και με τη μέγιστη προσαρμογή στο τοπίο.

Τα προβλήματα εντοπίζονταν στην έλλειψη εξειδικευμένου θεσμικού πλαισίου, και βεβαίως έτσι ο πολιτισμικός πλούτος δεν ήταν δυνατό να διαφυλαχθεί μέσα από ένα ουδέτερο πλαίσιο. Ίσως θα θυμάστε πάρα πολύ καλά ότι τα βασικά Προεδρικά διατάγματα προστασίας των παραδοσιακών - όπως τους αποκαλούσαμε οικισμών - ήταν εκείνο του 1978 και εκείνο του 1983 με το νόμο 1338. Κατά περίπτωση κηρύχθηκαν ενιαία, ως παραδοσιακοί, 580 οικισμοί και σε μια δεύτερη φάση γύρω στους 1.000 οικισμούς. Αυτό δεν υπήρξε αποτέλεσμα μιας μελέτης ξεχωριστής για κάθε περιοχή, για κάθε νησί, για κάθε οικισμό ή δήμο. Απλώς το διάταγμα λεκτικά προσδιόριζε ότι «αυτοί οι 500 ή 1000 οικισμοί υποχρεωτικώς παραπέμπονται να ελέγχονται από την Επιτροπή Ενασκήσεως Αρχιτεκτονικού Ελέγχου», χωρίς κανόνες, χωρίς πλαίσιο εξειδίκευσης. Λειτουργούσε επί 20 χρόνια αυτός ο έωλος χαρακτηρισμός. Η Ε.Π.Α.Ε. με «αντικειμενικά», υποτίθεται, κριτήρια που όμως στη βάση τους ήταν υποκειμενικά, αποφάσιζε για όλα. Συμβατότητα, αρχιτεκτονική, μορφολογία κ.α.

Στην τετραετία 2000-2004 το Υπουργείο Αιγαίου εξέδωσε διατάγματα για 27 νησιά μικρού και μεσαίου μεγέθους και εξίσου ξεχωριστά διατάγματα για 50 οικιστικές ενότητες. Μεταξύ άλλων καταργήσαμε τις παρεκκλίσεις – ακύρωσης της αρτιότητας των 4 στρεμμάτων με το τέχνασμα «επαρχιακός δρόμος», στο οποίο αργότερα προστέθηκε και ο δημοτικός και ακόμα πιο αργότερα και ο αγροτικός δρόμος. Τα διατάγματα βασίστηκαν σε μελέτες που εκπόνησε το ΕΜΠ, τα πανεπιστήμια Αριστοτέλειο, Πατρών, Κρήτης από συναδέλφους, πράγματι αξιόλογους, που δούλεψαν με αγάπη. Κομβικό σημείο των θεσμικών παρεμβάσεων υπήρξε η κατάργηση όλων των καταστρατηγήσεων. Αυξήσαμε ουσιαστικά την αρτιότητα, των 4 στρεμμάτων αφού ορίσθηκε ότι η τοποθέτηση του κτηρίου γίνεται 25 μέτρα από τον άξονα του δρόμου και 15 μέτρα από τα όρια, τα όμορα όρια.

Το δεύτερο ουσιαστικό και καταλυτικό σημείο ήταν ότι η δικαιούμενη δόμηση για κατοικία δεν θα υπερβαίνει τα 150 τετραγωνικά μέτρα και εφ’ όσον γίνεται με εμφανή λιθοδομή δινόταν ως bonus προσαύξηση κατά 30 τετραγωνικά, με την προϋπόθεση ότι οι εξωτερικοί τοίχοι δεν θα είναι μικρότεροι των 40 εκατοστών πάχος. Aυτό γιατί το κάναμε: Διότι άλλο είναι να οικοδομεί κανείς με τοπική πέτρα, που το χρώμα της ταυτίζεται με το χρώμα της γης και άλλο ο όγκος του άσπρου χρώματος να δεσπόζει και μάλιστα σε τετραώροφες οικοδομές. Όσο και αν είναι ωραίος ο λευκός ασβέστης, όσο και αν είναι καθιερωμένο πλέον το άσπρο, η οικοπεδοποίηση και η κατά προέκταση υπερδόμηση αλλοιώνει τραγικά το τοπίο αφού εξαφανίζει τη γη. Ως γνωστό οι Κυκλάδες είχαν πολυχρωμία στο παρελθόν. Με την επιβολή της πέτρας αποσκοπούμε να μην αναδεικνύεται το κτίσμα, αλλά να σέβεται το κτίσμα το χρώμα της γης και τις καμπύλες του εδάφους των Κυκλάδων.

Ορίσαμε επίσης ως μέγιστο ύψος, για την εκτός οικισμών δόμηση, τα 4,5 μέτρα. Αυτό που είναι πάρα πολύ σημαντικό είναι ότι η αφετηρία του ύψους μετράται από κάθε σημείο του κτηρίου και όχι, όπως ουσιαστικά συνέβαινε και συμβαίνει με το ΓΟΚ, αφετηρία ύψους να είναι μόνο το υψόμετρο του δρόμου. Συγκροτήσαμε παράλληλα Υπηρεσίες και Γραφεία στις πρωτεύουσες των 5 νομών και στις 8 Επαρχείες του Αιγαίου και τα στελεχώσαμε, προσλαμβάνοντας μέσω ΑΣΕΠ αρχιτέκτονες, περιβαλλοντολόγους και τεχνολόγους.

Δείτε αυτή τη διαφάνεια.

Πείτε μου ποια αρχιτεκτονική Επιτροπή το έχει ελέγξει αυτό. Από την μια πλευρά του δρόμου να έχει το κτήριο τα νόμιμα 7,5 μέτρα και από την άλλη πλευρά της πλαγιάς 14 μέτρα ύψος; Εδώ αναφέρεται αυτό που έλεγα προηγουμένως. Η νόμιμη καταστρατήγηση με τις ευλογίες του ένδοξου κράτους μας. Δείτε επίσης άλλο ένα παράδειγμα εκπληκτικό. Είναι στη Σέριφο, είναι η εκπληκτική παραλία Βάγια της Σερίφου.

Εδώ λοιπόν έχτιζαν πάνω στην άμμο! Να λοιπόν το τέχνασμα. Η μεγάλη υψομετρική διαφορά του οικοπέδου δίδει από μπροστά διώροφη κατοικία και πίσω τετραώροφη, μεθ’ υπογείου, δηλαδή, πολυκατοικία. Δείτε μια άλλη καταστρατήγηση πάλι στη Σέριφο. Έχουν δημιουργήσει – διανοίξει- νέο αυθαίρετο δρόμο - αγροτικό τον χαρακτηρίζουν - γιατί αν δεν υπήρχε αυτός ο νέος δρόμος δε θα μπορούσε να εκδοθεί οικοδομική άδεια. Δυστυχώς αυτό αποδεικνύει ότι η Τοπική Αυτοδιοίκηση, το λιγότερο, ολιγωρεί. Υπάρχουν μάλιστα και ορισμένοι Δήμαρχοι που χαράσσουν όπου θέλουν τους νέους δρόμους προκειμένου να «εξυπηρετήσουν». Δυστυχώς η αλλοίωση του Αιγαιοπελαγίτικου τοπίου από τις νέες χαράξεις δρόμων είναι τραγική όχι μόνο για τα άνυδρα μικρά νησιά του Αιγαίου. Οι νέες χαράξεις στη γυμνή γη του Αιγαίου είναι μαχαιριές.

Δείτε ένα τέτοιο τραγικό παράδειγμα στην Ανάφη:

χαραγμένη ή καλύτερα λαβωμένη, με νέους δρόμους, η επί αιώνες γη τους. Στη δε χώρα, λόγω των μεγάλων κλίσεων ανεγέρθηκαν κτήρια «5όροφα μεθ’ υπογείου».

Εμείς εργασθήκαμε για την ακύρωση των καταστρατηγήσεων. Δυστυχώς από το 1974 μέχρι το 2000 το Υ.ΠΕ.ΧΩ.ΔΕ. εξέδωσε δυο διατάγματα, το ένα για την Πάρο και την Αντίπαρο από τον μακαρίτη τον υφυπουργό Κατσιγιάννη στα 1993, και το άλλο για την Πάτμο από κοινού με το Υπουργείο Πολιτισμού. Είναι λυπηρή δυστυχώς η αλήθεια, και καταστροφικά τα αποτελέσματα της κρατικής αδιαφορίας.

Τέλος πριν έρθουμε στον Αη-Στράτη, δείτε ένα παράδειγμα από την Τήλο, πηγαίνοντας προς το λιμάνι. Φθάνοντας στην Τήλο το πρώτο που θα αντικρίσετε είναι οι πενταόροφες οικοδομές με εσοχές. Δυστυχώς δεκάδες τέτοια τραγικά παραδείγματα υπάρχουν στην όμορφη Τήλο. Θα μου πείτε το ΥΠΕΧΩΔΕ για 35 σχεδόν χρόνια, από το 1974 και ύστερα έβλεπε και γνώριζε, γιατί δεν σταμάτησε αυτό το αίσχος; Διότι δυστυχώς συμβαίνει αυτό που προανέφερα: Υπάρχει ένα ολόκληρο σύστημα συνενοχής κρατικών υπηρεσιών και πολιτών που αδιαφορούν.

Στο σημείο αυτό σας παραθέτω, σε σκίτσα, ένα παράδειγμα από τις νομοθετικές παρεμβάσεις μας. Τι ίσχυε πριν το 2000 και τι ισχύει σήμερα για 27 νησιά μετά τα Προεδρικά Διατάγματα της περιόδου 2000-2004.

Και έρχομαι στο παράδειγμα του Αη-Στράτη.

Ο Αη-Στράτης χτυπήθηκε το 1968 από ένα ισχυρό σεισμό. Η δικτατορία των συνταγματαρχών κατεδάφισε αναγκαστικά ό,τι είχε διασωθεί από το σεισμό. Είχε διασωθεί όμως το 60% του οικισμού ο οποίος είχε μια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική μορφολογία. Η αρχιτεκτονική του Αη-Στράτη δε μοιάζει μ’ αυτή του Βορείου Αιγαίου, ούτε μ’ εκείνη του νοτίου, πολύ περισσότερο δεν έχει καμία σχέση με την αρχιτεκτονική των Κυκλάδων. Είναι περίπου μια μακεδονίτικη αρχιτεκτονική με κύριο χαρακτηριστικό τα σαχνισίνια. Ανατρέχοντας στην ιστορία, την οποία την έψαξαν βεβαίως οι μελετητές, έχει συγκινητικό ενδιαφέρον, να δούμε πως υιοθετήθηκε αυτή η αρχιτεκτονική σ’ ένα μικρό νησί. Θα χρειαζόταν πολύς χώρος να την αναλύσουμε στο σύνολό της. Η γειτνίαση με το Άγιο Όρος και η ξυλεία που διέθετε έπαιξαν σημαντικό ρόλο. Χτυπήθηκε λοιπόν από σεισμό και η Χούντα ανέθεσε στην «Ελληνική Τεχνική» την κατασκεύη ενός οικισμού - γκέτο, στο μόνο πεδινό χώρο του μαρτυρικού νησιού.

Στην επόμενη διαφάνεια διακρίνονται τα ελάχιστα κτήρια που σώθηκαν από τις μπουλντόζες της Χούντας.

Στο προεδρικό διάταγμα που συντάξαμε το 2003, προσδιορίσαμε τα ιστορικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, και επιβάλλεται πλέον η παραδοσιακή μορφολογία στις νέες οικοδομές.

Και έρχομαι τώρα στη δεύτερη πρωτοβουλία μας: Το 2002 συντάξαμε ένα σχέδιο νόμου για την καθιέρωση μέτρων και κινήτρων με στόχο την αποκατάσταση του, προκλητικά αλλοιωμένου, τοπίου με την παροχή κινήτρων. Το νομοσχέδιο ψηφίστηκε από τη Βουλή των Ελλήνων το 2003 και είναι πλέον νόμος του κράτους, o N.3201/2003. Ουσιαστικά μ’ αυτό τον Νόμο δρομολογήθηκε η διαδικασία της «απόσυρσης» κτηρίων μη συμβατών με την ανθρώπινη κλίμακα και το μέτρο που διακρίνει τα νησιά.

Προτεραιότητα στην εφαρμογή του νόμου έχουν τα κτήρια που αλλοιώνουν τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά της περιοχής στην οποία βρίσκονται ή δεν εντάσσονται αρμονικά στο προστατευμένο περιβάλλον ή στον υφιστάμενο οικιστικό ιστό.

Οι παρεμβάσεις που προβλέπονται από το νόμο αφορούν τη μερική ή ολική κατεδάφιση αλλά και την ανάπλαση κτηρίων ή τμημάτων τους ανάλογα με τα στοιχεία τους, μέσω της παροχής κινήτρων στους ιδιοκτήτες. Η απόφαση για την υπαγωγή λαμβάνεται βεβαίως ύστερα από γνώμη ειδικής γνωμοδοτικής επιτροπής. Τα κίνητρα που προβλέπονται είναι: χρηματική αποζημίωση για την ολική ή μερική κατεδάφιση του κτηρίου, ίση προς την αντικειμενική αξία, προσαυξανόμενη κατά 50% στην οποία συνυπολογίζεται και η αντίστοιχη αξία του οικοπέδου στην περίπτωση της κατεδάφισης. Η αποζημίωση δεν υπόκειται σε κανένα φόρο, κράτηση ή οποιοδήποτε άλλο τέλος. Οι δαπάνες κατεδάφισης, ανάπλασης και αναβάθμισης των κτηρίων, συστάδας κτηρίων ή μεμονωμένου τμήματος, θεωρούνται για τις επιχειρήσεις επενδυτικές δαπάνες και παρέχονται γι αυτές φορολογικές απαλλαγές. Ήταν πράγματι μια σημαντική πολιτική πρωτοβουλία. Ψηφίστηκε όπως σας είπα το Νοέμβριο του 2003, όμως δεν μπόρεσε να προκόψει. Άλλαξαν τα πολιτικά πράγματα και δυστυχώς η σημερινή ηγεσία του Υπουργείου Αιγαίου έχει κλειδαμπαρωμένο το Νόμο πάρα πολύ καλά στο ντουλάπι. Ο Νόμος εδώ και δύο χρόνια είναι ανενεργός.

Ολοκληρώνοντας, θα σας δώσω ένα παράδειγμα «απόσυρσης» στην πόλη της Μυτιλήνης.

Τα δύο πενταόροφα κτήρια στην προκυμαία ανεγέρθηκαν μεταξύ 1960-64 και είναι εκείνα τα οποία ουσιαστικά χαλούν την ιστορική Αρχιτεκτονική συνέχεια της προκυμαίας της πόλης. Με την πρόταση της αποκατάστασης, όπως από το σχέδιο φαίνεται, αποσύρονται δύο όροφοι και αναμορφώνονται μορφολογικά οι όψεις. Επιβάλλεται να υπάρξει μια πραγματική πολιτική πρωτοβουλία η οποία να θέσει τέλος στην εκτός οικισμών δόμηση για κατοικία, γιατί ο μεγάλος κίνδυνος, η απειλή για τα νησιά είναι η παραθεριστική κατοικία.

Επόμενη διαφάνεια: Να πάλι η Σίφνος.

Να το Κάστρο που σας έλεγα. Βλέπετε πώς αρχίζει σιγά - σιγά να επεκτείνεται ο ιστορικός οικισμός. Μετά από 20 χρόνια θα έχει διαμορφωθεί μια κατάσταση όπως αυτή που είδαμε προηγουμένως στη Μύκονο και τη Σαντορίνη. Το Κάστρο, η Απολλωνία, ο Αρτεμώνας θα έχουν γίνει ένα ενιαίο οικιστικό σύνολο. Αντιλαμβάνεστε ότι όλος αυτός ο χώρος θα γίνει είναι ένας άσπρος οικοδομικός όγκος.

Στη Σέριφο,με τα 5όροφα κτήρια στο λιμάνι, μέσα σε λίγα χρόνια θα έχει ενωθεί ουσιαστικά η χώρα με το λιμάνι και θα έχει χτιστεί όλη η πλαγιά.

Δυστυχώς και στην Πάτμο, η Χώρα και η Σκάλα, τείνουν να ενοποιηθούν. Σήμερα σιγά - σιγά οι οικοδομικοί όγκοι ανεβαίνουν προς την Χώρα. Η ασύδοτη επέκταση απειλεί πλέον όλο το νησί. Η εκπληκτική παραλία της Βαγιάς στη Σέριφο άρχισε να οικοδομείται πάνω στην άμμο. Τη φωτογραφία την τράβηξα εγώ πριν από 6-7 χρόνια και αποδεικνύει του λόγου το αληθές. Τελειώνοντας έχει σημασία να σημειώσω ότι για τα προεδρικά διατάγματα που εκδώσαμε, οι περισσότεροι Δήμαρχοι προσέφυγαν στο ΣτΕ ζητώντας να ακυρωθούν. Ευτυχώς το ΣτΕ πριν από ένα μήνα εκδίκασε τις προσφυγές των Δήμων της Σερίφου και της Κύθνου και τις απέρριψε. Το ίδιο συνέβη και με την προσφυγή του Δήμου Μυτιλήνης.

Αυτά συνοπτικά ήθελα να σας πω στο λίγο χρόνο που είχα και ελπίζω να μη σας κούρασα πάρα πολύ. Σας ευχαριστώ."