Μίλαν Κούντερα: «Αριστερά και δεξιά καβγαδίζουν για λίγη εξουσία, αλλά σίγουρα όχι για να αλλάξουν τον κόσμο»

 Ελευθεροτυπία. 9.1.11

"Οταν στην Ευρώπη κατέρρευσαν τα κομμουνιστικά κράτη, οι θρησκευτικές, εθνικές και πολιτικές πεποιθήσεις έπαψαν, με τρόπο αρκετά διακριτικό, να παίζουν τον μεγάλο ρόλο που είχαν κάποτε. Η αριστερά; Η δεξιά; Ζουν μια σχέση καλής γειτονίας. Καβγαδίζουν πολιτισμένα για λίγη εξουσία αλλά σίγουρα όχι για να αλλάξουν τον κόσμο. Ετσι άρχισα να κατανοώ ότι αυτό που μας απειλεί δεν αντιπροσωπεύεται πλέον ούτε από τον πόλεμο ούτε από την επανάσταση και ότι βρισκόμαστε στην εποχή του πραγματισμού, στην οποία το μόνο νόημα που μπορεί να έχει η ζωή είναι εκείνο του κέρδους."

Το ακόλουθο κείμενο του Μίλαν Κούντερα αποτελεί απόσπασμα του προλόγου που έγραψε για τη νέα ιταλική έκδοση του μυθιστορήματος του Χέρμαν Μπροχ «Οι υπνοβάτες» (Mimesis, 2010 - ελληνική έκδοση: «Μέδουσα» 1987).

Ο Μπροχ κατανόησε ότι υπάρχει μια κρυφή αναγκαιότητα η οποία προσανατολίζει την Ιστορία, μολονότι αυτή η τελευταία, εξαιτίας των απρόβλεπτων και αναπόφευκτων εκβάσεων της πολιτικής ζωής, μπορεί να υλοποιήσει αυτήν την αναγκαιότητα με έναν μεγάλο αριθμό παραλλαγών. Γι' αυτό, τον Μπροχ δεν τον ενδιαφέρει μια πραγματική ιστορία, η οποία (κατά τύχη) έχει συμβεί. Αυτός δεν επιθυμεί να γράψει ένα «ιστορικό μυθιστόρημα». Αυτό που τον σαγηνεύει είναι η κρυφή, αθέατη, δύναμη η οποία διαμορφώνει τα πρόσωπα και τις σκέψεις τους.

Ιδού το νόημα του τίτλου: «Οι υπνοβάτες». Ολα τα πρόσωπα του Μπροχ είναι υπνωτισμένα από κρυφές δυνάμεις και δρουν (σαν υπνοβάτες) χωρίς να μπορούν να εξηγήσουν ορθολογικά γιατί κάνουν αυτό που κάνουν, γιατί λένε αυτό που λένε.

Η λέξη-κλειδί για να συλλάβουμε την κρυφή δύναμη που προσανατολίζει τη συμπεριφορά του ανθρώπου είναι, κατά τον Μπροχ, η έννοια της «αξίας». Αυτός αντιλαμβάνεται τον ευρωπαϊκό χρόνο ως μια διαδικασία «αποσύνθεσης των αξιών». Η ανθρωπότητα είναι σε θέση να διαπράττει τις ίδιες φρικαλεότητες σε όλες τις φάσεις της ανάπτυξής της.

Η αποδυνάμωση της επιρροής των αξιών (οι οποίες προσανατολίζουν τη συμπεριφορά μας, χωρίς εμείς να το συνειδητοποιούμε) χαρακτηρίζει, σύμφωνα με τον Μπροχ, τον υπαρξιακό μετασχηματισμό του ευρωπαίου ανθρώπου.

Το πρώτο μυθιστόρημα της τριλογίας έχει τίτλο «Πάσενοβ ή ο ρομαντισμός». Ο Πάσενοβ, ένας νεαρός αξιωματικός, δεν μπορεί να ζει χωρίς να πιστεύει στις παραδοσιακές αξίες που ακόμα (έστω και αποδυναμωμένες) επιζούν στην ανθρωπότητα του αιώνα του: θρησκεία, συμπόνια, οικογένεια, πειθαρχία, πατρίδα. Το δεύτερο μυθιστόρημα έχει τίτλο «Ες ή η αναρχία». Ο Ες, ένας λογιστής, προσβλέπει με λαχτάρα σε ένα ιδεώδες το οποίο, μέσα στο χάος των αξιών, δεν κατορθώνει να αναγνωρίσει. Η φιλοπατρία; Ή, αντίθετα, ο διεθνισμός; Ο σοσιαλισμός; Η θρησκεία; Αυτός είναι πάντοτε έτοιμος να θυσιαστεί. Δυνητικός τρομοκράτης, δυνητικός μάρτυρας, αυτός ο απλός αλλά κάθε άλλο παρά ανόητος ή κακός άνθρωπος αλλάζει συχνά τις πεποιθήσεις του, τις οποίες άλλωστε δεν είναι σε θέση ούτε να τις εξηγήσει ορθολογικά ούτε να τις κατανοήσει. Το τρίτο μυθιστόρημα έχει τίτλο «Χούγκεναου ή ο ρεαλισμός». Ο Χούγκεναου, ένας έμπορος, απελευθερώνεται από την αυταπάτη των αξιών και αντιμετωπίζει τον κόσμο με πρακτικό τρόπο, πραγματιστικά, κρίνοντας το καθετί με ψυχρότητα και με βάση την ωφελιμότητά του.

Οι τρεις εποχές της τριλογίας του Μπροχ: τρεις ιστορικές δυνατότητες της ευρωπαϊκής ύπαρξης. Οι συγκεκριμένες χρονολογίες που υποδεικνύονται στην τριλογία δεν είναι πολύ σημαντικές (αυτές οι τρεις εποχές μπορεί να πραγματωθούν και με διαφορετικές χρονολογίες). Το πιο σημαντικό είναι η διαδοχή τους, η οποία σκιαγραφεί μια διαδρομή.

Ξαναδιαβάζοντας τους «Υπνοβάτες» σκέφτομαι τον καιρό της νεότητάς μου, που τώρα μου φαίνεται ως «η εποχή του Ες». Η προσχώρηση σε μιαν αξία, η στράτευση στο όνομά της, θεωρούνταν τότε από όλους μια ηθική αναγκαιότητα. Σκέφτομαι έναν γάλλο φίλο, ευφυή και εξαιρετικά πνευματώδη, ο οποίος είχε διακηρύξει την αγάπη του για τον Μάο και στη συνέχεια είχε εκφράσει την ίδια αγάπη για τον πάπα. Σκέφτομαι έναν σημαντικό κομμουνιστή ιδεολόγο ο οποίος κατέληξε να εγκαταλείψει τον μαρξισμό για να προσχωρήσει στο ισλάμ. Και θα μπορούσα να αναφέρω και τόσες άλλες παρόμοιες μεταστροφές, οι οποίες δεν είχαν καμία σχέση ούτε με τον καιροσκοπισμό, ούτε με τον καριερισμό, ούτε με την ανοησία. Στην «εποχή του Ες» τα πρόσωπα δεν μπορούν να ζουν χωρίς να μάχονται για κάποιο ιδεώδες, αλλά ταυτόχρονα δεν είναι σε θέση να το κατανοήσουν.

Οταν στην Ευρώπη κατέρρευσαν τα κομμουνιστικά κράτη, οι θρησκευτικές, εθνικές και πολιτικές πεποιθήσεις έπαψαν, με τρόπο αρκετά διακριτικό, να παίζουν τον μεγάλο ρόλο που είχαν κάποτε. Η αριστερά; Η δεξιά; Ζουν μια σχέση καλής γειτονίας. Καβγαδίζουν πολιτισμένα για λίγη εξουσία αλλά σίγουρα όχι για να αλλάξουν τον κόσμο. Ετσι άρχισα να κατανοώ ότι αυτό που μας απειλεί δεν αντιπροσωπεύεται πλέον ούτε από τον πόλεμο ούτε από την επανάσταση και ότι βρισκόμαστε στην εποχή του πραγματισμού, στην οποία το μόνο νόημα που μπορεί να έχει η ζωή είναι εκείνο του κέρδους. Το κέρδος νοείται όχι ως εγωιστική και ποταπή αξία, αλλά ως η μόνη απόδειξη του ότι η εργασία έγινε καλά, του ότι ένα άτομο δεν έζησε για το τίποτα, του ότι η ζωή του είχε ένα νόημα.

Γράφω αυτό το κείμενο ενώ η Ευρώπη έχει πληγεί από μια μεγάλη οικονομική κρίση με την προοπτική πελώριων καταστροφών. Διαβάζω τη συνέντευξη που έδωσε ένας μεγάλος οικονομολόγος. Από πού έρχεται η κρίση; Από την «αγορά» και από τους «κερδοσκόπους» της; Απάντηση: «Το καθήκον των χρηματοπιστωτικών αγορών είναι να επιδιώκουν να κερδίζουν χρήμα. Δεν μπορούμε να τις κατηγορούμε ότι κερδοσκοπούν». Είναι προφανές: έχουμε μπει στην «εποχή του Χούγκεναου».

Με μια γεμάτη ευφορία αυτοπεποίθηση, ο ίδιος ο Μπροχ, στη διάρκεια της συγγραφής των «Υπνοβατών», ισχυρίζεται (σε ορισμένες επιστολές του) ότι το μυθιστόρημά του αντιπροσωπεύει έναν νέο σταθμό της ιστορίας του μυθιστορήματος. Μετά τη μακρά εποχή του «ψυχολογικού» μυθιστορήματος, γράφει, έφτασε ο καιρός του «γνωσιολογικού» μυθιστορήματος. Οταν ο Σαρτρ, στη μεταπολεμική περίοδο, μιλάει για την αναγκαιότητα να αντιλαμβανόμαστε όχι τους χαραικτήρες και την ψυχολογία τους αλλά τις θεμελιώδεις καταστάσεις στις οποίες αποκαλύπτεται η ανθρώπινη ύπαρξη, ορίζει έτσι, με τους δικούς του όρους, τη μεγάλη στροφή που πραγματοποίησε ο Μπροχ είκοσι χρόνια πριν. *