Φόβος των μαζών και πολιτική εξουσία

Της Μαγδαληνής Τσεβρένη, Καθημερινή, 17.12.10
Ενα βιβλίο για τις περιόδους κρίσεως

Σε περιόδους πολιτικής κρίσης, το πλήθος μετατρέπεται εύκολα σε μάζα και φανερώνει μία δύναμη που σε άλλους καιρούς δεν υποψιαζόμαστε ότι υπάρχει. Η μάζα έχει πολιτική δύναμη, την οποία μπορεί να εκδηλώσει ακόμα και με βία· έχει επίσης τη δύναμη να τρομοκρατεί, ενώ την ίδια στιγμή μπορεί κι αυτή να τρομοκρατηθεί, και στις δύο περιπτώσεις όμως, η μάζα κινείται σαν να πρόκειται για ένα σώμα, σαν ένα υποκείμενο. Με ή χωρίς ηγεσία, το πλήθος άλλες φορές έχει ταυτότητα και άλλες φορές όχι, άλλες φορές δημιουργεί κι άλλες καταστρέφει, άλλοτε επικροτεί την πολιτική κατάσταση κι άλλοτε απειλεί να την καταλύσει. Σε ποιες περιπτώσεις, όμως, η μάζα είναι πιο τρομακτική, αυτό εξαρτάται από την οπτική γωνία που την κοιτάζουμε και τη δυναμική της συμμετοχής μας σ’ αυτή.

Ο θεωρητικός λόγος έχει πάντοτε πολιτικό χαρακτήρα, ακόμα κι όταν δεν είναι στρατευμένος, μπορεί να υποθάλπει συγκεκριμένα πολιτικά επιχειρήματα και απόψεις. Οι λέξεις που επιλέγονται για να εκφράσουν κάποια παραίνεση ή για να επιδιώξουν κάποια συναίνεση, ακόμα και για να τρομοκρατήσουν ή να καθυποτάξουν, έχουν τη δική τους, ανυπολόγιστη βαρύτητα. Ο λόγος κρύβει πολλές αντιφάσεις που μόνο προσωρινά μπορούν να αντιμετωπιστούν, ενώ μια διαλεκτική αντιμετώπιση των αντιφάσεων του λόγου μπορεί, ιδωμένη από άλλη απόσταση, να μας δείξει ότι ακόμα και οι θεσμικές διαδικασίες μπορεί να στηρίζονται στις αυταπάτες ή στα τεχνάσματα του λόγου, με μία ευρεία έννοια. Η απάντηση όμως στο αν υπάρχει –ή όχι– είτε αυτό το «εμείς» είτε το συστατικό του «εγώ», ή αν πρόκειται για ένα ακόμα πολιτικό παιχνίδι, εξαρτάται από τη θέση ισχύος από την οποία αντιμετωπίζουμε αρχικά το ερώτημα.

Η υπακοή των μαζών φαίνεται να είναι το κύριο μέλημα της πολιτικής εξουσίας σε κάθε εποχή. Επειδή όμως η υπακοή δεν έχει φυσικό χαρακτήρα ούτε και πρόκειται για μια ηθική ή λογική δέσμευση που ακολουθούμε τυφλά, πρέπει μάλλον να καλλιεργείται και φανερά ή έμμεσα να επιβάλλεται. Αυτό άλλωστε αποτελεί και ένα από τα κύρια ζητήματα της πολιτικής θεωρίας. Ο τρόπος που επιλέγεται για την επιβολή της υπακοής ως μιας έμφυτης ικανότητας του ανθρώπου, αλλά και ο τρόπος που προσδιορίζεται η έννοια της υπακοής, στη θεωρία και συνεπώς στην πράξη, μπορεί να διαφέρουν, αλλά το αποτέλεσμα παραμένει κοινό και μοιάζει να οδηγεί είτε στην υποστήριξη της κατεστημένης τάξης πραγμάτων είτε στην αποδοκιμασία της δεδομένης πολιτικής εξουσίας.

Η διαλεκτική του φόβου των μαζών, που άλλοτε είναι φοβερές κι άλλοτε φοβισμένες, εκδηλώνεται όλο και περισσότερο στις μέρες μας και μπορεί να αποτελεί ένα από τα εργαλεία της καθυπόταξης του κόσμου, μπορεί να είναι ένας περίεργος τρόπος της εμφάνισης του φόβου του θανάτου, ένα στοιχείο που παραβλέπει την ιδιομορφία των ατόμων και οδηγεί τελικά στη μοναξιά. Αυτό όμως που υπογραμμίζει τελικά ο ‚tienne Balibar στο βιβλίο «Ο φόβος των μαζών», είναι ότι το πλήθος αποτελείται από άτομα, από την υλικότητα των σωμάτων, που κάθε άλλο παρά ομοιόμορφα είναι.

Η ελευθερία και η πολυμορφία της σκέψης και της έκφρασης μπορούν ίσως να ξεπεράσουν την υποτέλεια της χρονικής και ιστορικής μας δέσμευσης στον φόβο της ομοιομορφίας και της μοναξιάς, ενώ μέσα από τη μάζα, το πολιτικό πλήθος, μπορεί να δούμε την ανάδυση της υποκειμενικότητας.

Δύο διαφορετικές εποχές, ο διαφωτισμός του Σπινόζα και η κριτική στο φροϋδομαρξισμό από τον Φουκώ, ενώνονται σ’ αυτό το βιβλίο, και τα κοινά τους στοιχεία, αν και εκ πρώτοις όψεως δεν είναι παρά ο συγγραφέας τους, στην πραγματικότητα είναι πολύ περισσότερα. Πρόκειται για την ανάγνωση και την ερμηνεία των κειμένων των Σπινόζα, Μαρξ και Φουκώ μέσα από τους φακούς της κριτικής ματιάς του σύγχρονου Γάλλου φιλοσόφου. Τα συγκεκριμένα κείμενα που παρουσιάζονται αποτελούν κομβικά σημεία για την ανάδειξη του σύγχρονου προβληματισμού της πολιτικής θεωρίας.

Η άχρονη συζήτηση των Σπινόζα, Μαρξ, Φουκώ είναι εφικτή μόνο με τη φιλοσοφία, που δεν επηρεάζεται από τον χρόνο, τουλάχιστον όταν δεν αναζητά οριστικές λύσεις για τα ερωτήματα που θέτει. Αυτός ο παράδοξος διάλογος αποκτά υπόσταση στο συγκεκριμένο βιβλίο, καθώς τόσο ο Σπινόζα όσο και οι συνομιλητές του, που ανήκουν σε μια τελείως διαφορετική κοινωνικοπολιτική περίοδο, αποκτούν με τη βοήθεια του Μπαλιμπάρ τη φωνή της δικής μας εποχής.