Ο λενινιστικός «πραγματισμός» και το αντιμνημονιακό Μνημόνιο

 Του Πέτρου Παπασαραντόπουλου, http://booksjournal.gr

Για όσους έχουν ασχοληθεί με τον ιδεολογικό λόγο της Αριστεράς, δεν προκαλεί έκπληξη η σημερινή προεκλογική ρητορική του ΣΥΡΙΖΑ. Πρόκειται για μια καρικατούρα της μεθόδου του διαλεκτικού υλισμού, για μια απομίμηση της «άρνησης της άρνησης»ή με άλλα λόγια για μια προσπάθεια να δικαιολογήσει κάποιος το ότι λέει ασυναρτησίες, όντας «και με τον αστυφύλαξ και με τον χωροφύλαξ», θυμίζοντας τον καβαφικό στίχο «Είπεν ο Μυρτίας, Σύρος σπουδαστής στην Αλεξάνδρεια, [...] εν μέρει εθνικός κι εν μέρει χριστιανίζων». Αναδημοσίευση από το Books' Journal, 58, Σεπτέμβριος 2015, που κυκλοφορεί.

Στις 8 Ιουλίου 2015, τρεις ημέρες μετά τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος και τη θριαμβευτική επικράτηση του ΟΧΙ με ποσοστό 61,31%, ο Αλέξης Τσίπρας, μίλησε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και κατήγγειλε με σκληρές εκφράσεις τους ευρωπαϊκούς θεσμούς και την ευρωζώνη, υποστηρίζοντας ότι «τα χρήματα που δόθηκαν στην Ελλάδα, ας είμαστε ειλικρινείς, δεν κατέληξαν ποτέ στον ελληνικό λαό», και ότι «αυτό που ονομάζουμε ελληνική κρίση δεν είναι παρά η συνολική αδυναμία της ευρωζώνης να βρει μια οριστική λύση, σε μια αυτοτροφοδοτούμενη κρίση χρέους». Ήταν μια ομιλία ρήξης, παρά τις επικλήσεις στην ευρωπαϊκή αλληλεγγύη[1]. Όλοι οι αναλυτές επισήμαιναν ότι η Ελλάδα είχε μπει στην τελική ευθεία της μετωπικής σύγκρουσης με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Την επόμενη ημέρα, αργά το βράδυ, η ελληνική κυβέρνηση, σε συνεργασία με στελέχη της τρόικας, απέστειλε ένα νέο αίτημα προς τους θεσμούς για δάνειο από το ESM, και συνακόλουθα νέο μνημόνιο, σε τελείως διαφορετικό μήκος κύματος από τις προηγούμενες προτάσεις[2]. Επρόκειτο για τη μεγαλύτερη κυβίστηση που έχει ποτέ πραγματοποιήσει ένας κομματικός σχηματισμός ο οποίος είχε βασίσει όλη την προεκλογική στρατηγική του στην καταγγελία, την κατάργηση και το σχίσιμο του μνημονίου. Η φενάκη του αντιμνημονίου κατέρρευσε, με άμεση συνέπεια τη διάσπαση του ΣΥΡΙΖΑ και τη δημιουργία της Λαϊκής Ενότητας, υπό τον Παναγιώτη Λαφαζάνη, από στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ που έμειναν πιστά στη γραμμή της σύγκρουσης με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, την έξοδο από την ευρωζώνη και το ευρώ, με εισαγωγή της δραχμής ως εθνικού νομίσματος.

Πολιτική και ιδεολογική αλαλία

Αυτή η ξαφνική μετάλλαξη δημιούργησε ένα τεράστιο πολιτικό και ιδεολογικό πρόβλημα στα στελέχη και τα μέλη του ΣΥΡΙΖΑ. Σε πρώτη φάση οδήγησε σε πολιτική και ιδεολογική αλαλία, αποδεικνύοντας, για μια ακόμα φορά, το πόσο σημαντικό ρόλο παίζουν οι ιδέες και οι αντιλήψεις στη διαμόρφωση και την υποστήριξη πολιτικών αποφάσεων. Ο ρόλος της ιδεολογίας ως «τσιμέντου» για τη συγκρότηση και διαμόρφωση ενός κοινωνικού σχηματισμού καθώς και των πολιτικών κομμάτων, που τόσο εύστοχα επισήμανε ο Αντόνιο Γκράμσι[3], παραμένει αναντικατάστατος.

Για την ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ ήταν επείγουσα ανάγκη να διαμορφώσει έναν νέο λόγο, μια νέα αφήγηση, προκειμένου να πείσει για την ορθότητα της νέας πολιτικής γραμμής. Χωρίς αυτόν τον νέο λόγο, τα μέλη και τα στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ θα ήταν ευάλωτα στις πιέσεις των πρώην συντρόφων τους, που συγκρότησαν τη Λαϊκή Ενότητα (ΛΑΕ), αλλά και σε ένταση με τους δικούς τους ιδεολογικούς κώδικες, πλήρως ασύμβατους με τη μνημονιακή πολιτική επιλογή, δεδομένου ότι βασίζονταν στη λογική της ρήξης με τη «νεοφιλελεύθερη Ευρώπη», τον «απάνθρωπο καπιταλισμό» και το «σύστημα» που γεννάει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο[4].

Με άλλα λόγια, ένα κόμμα, που δήλωνε βαθύτατα αντισυστημικό, καλούνταν να επανεφεύρει τον εαυτό του, ακαριαία, και να αιτιολογήσει τη συστημική κυβίστηση, δεδομένου ότι τα «παλιά βιβλία» δεν είχαν πλέον καμιά πραγματική αξία.

Στο κείμενο που ακολουθεί, θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε και να κωδικοποιήσουμε τον ιδεολογικό λόγο του νέου ΣΥΡΙΖΑ, που υπέγραψε το τρίτο μνημόνιο, το οποίο καλείται και να υλοποιήσει, σε περίπτωση που σχηματίσει και πάλι κυβέρνηση, μετά τις εκλογές της 20ής Σεπτεμβρίου 2015.

Θα πρέπει να έχουμε, εξ αρχής, υπ’ όψη μας ότι ένας νέος ιδεολογικός λόγος κρυσταλλώνει τις πολιτικές μεταλλάξεις και διαμορφώνει, εν τοις πράγμασι, μια τελείως διαφορετική πολιτική φυσιογνωμία σ’ έναν κομματικό σχηματισμό.

Ξαναγυρίζοντας στον Λένιν

Αυτό το καθήκον ανέλαβε πρώτος ο Αλέξης Τσίπρας. Επιστράτευσε τη μόνη ιδεολογική φαρέτρα που κατέχει, τον μαρξισμό-λενινισμό, και ειδικότερα τον Λένιν.

Είμαστε σε πόλεμο και, όπως είπε ο Βλαντίμιρ Ιλίτς Λένιν, μπορούμε να κάνουμε υποχωρήσεις και συμβιβασμούς. Χάσαμε τη μάχη, όχι τον πόλεμο[5].

Άραγε, με ποιους είμαστε σε πόλεμο; Ο Αλέξης Τσίπρας περιγράφει με σαφήνεια ποιους πολεμάμε: «Οι αντίπαλοί μας, που διαθέτουν μέσα οικονομικής πίεσης, εκφοβισμού, προπαγάνδας, εξαγοράς, διαφθοράς, επιδιώκουν να μας εξουδετερώσουν, να μας τελειώσουν, να μας σύρουν στο βάλτο […] Συνεπώς καμιά διαστρέβλωση, καμιά προπαγάνδα της ήττας, καμιά ωραιοποίηση και κανένα καμουφλάζ δεν μπορεί να κρύψει τον πραγματικό χαρακτήρα των δυνάμεων που συγκρούονται σε αυτό τον πόλεμο […] Εμείς που θέλουμε να γκρεμίσουμε με μικρές και μεγάλες, πολιτικές και κοινωνικές, εκλογικές και κινηματικές μάχες αυτό το καθεστώς. Τοίχο τοίχο, ώς τα θεμέλια του»[6].

Αυτή η πολεμική ανάγνωση των διαπραγματεύσεων και των σχέσεων με τους ευρωπαίους εταίρους δεν μπορεί παρά να οδηγεί σε σάλπισμα, όπως το ακόλουθο: «Θα δώσεις τη μάχη. Θα έχεις απώλειες, σίγουρα, αλλά ποια μάχη δεν έχει απώλειες. Το ζήτημα είναι να μη παραδώσεις τα όπλα. Και εμείς τα όπλα δε τα παραδίδουμε».

Αυτή τη γραμμή, ανέλαβαν να εξειδικεύσουν πολλά στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ, με συνεχή επίκληση σε λενινιστικά τσιτάτα[7].

Σύντομα όμως διαπίστωσαν ότι δεν είναι δυνατόν να διεκδικείς να κυβερνήσεις μια χώρα που ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ένωση, έστω και με τις ελληνικές ιδιομορφίες, με δοξασίες του παρελθόντος, που έχουν ιστορικά και πολιτικά ηττηθεί. Η ανάγκη για κάτι διαφορετικό ήταν κάτι παραπάνω από εμφανής. Πολύ περισσότερο που, στο στρατόπεδο της μαρξιστικής-λενινιστικής ορθοδοξίας, η νεοσύστατη ΛΑΕ διαθέτει σαφές συγκριτικό πλεονέκτημα, ενώ παράλληλα, η μεγάλη πλειονότητα των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ είναι παγερά αδιάφορη για το αν οι ρήσεις του Βλαντίμιρ Ιλίτς Λένιν είναι συμβατές με τις πράξεις του Αλέξη Τσίπρα.

Το αντιμνημονιακό μνημόνιο

Με δεδομένα τα όρια της πολεμικής αφήγησης, έπρεπε επειγόντως να σκιαγραφηθεί κάτι διαφορετικό, κάτι ευρύτερο, κάτι πιο «μαζικό», έστω και εάν ήταν τελείως διαφορετικό ως λογική απ’ όσα αναφέρθηκαν ανωτέρω.

Το ιδεολόγημα που προκρίθηκε ήταν σουρεαλιστικού χαρακτήρα. Εμείς θα εφαρμόσουμε το μνημόνιο με αντιμνημονιακό τρόπο. Άλλωστε, όπως είχε δηλώσει και ο ίδιος ο Αλέξης Τσίπρας, δεν πιστεύει ότι τα μέτρα που έχει υπογράψει είναι ορθά και κατά συνέπεια αποποιείται την πατρότητα του προγράμματος.

Ο Αλέξης Τσίπρας δήλωσε ότι, πολύ απλά, «θα απεμπλακούμε από το μνημόνιο εφαρμόζοντας το μνημόνιο»[8].

Για όσους δεν κατάλαβαν, ανέλαβε να εξειδικεύσει ο Νίκος Φίλης: «Η σύμβαση ήταν ελιγμός για να μη συντριβεί η χώρα και δεν μπορεί να υλοποιηθεί ως έχει», υποστηρίζοντας ότι είναι ανάγκη να σχηματιστεί «προοδευτική και όχι μνημονιακή κυβέρνηση» για να προταχθεί «κοινωνικό πρόγραμμα και η διαπραγμάτευση για το χρέος με πολιτική σταθερότητα»[9].

Και για όσους συνέχισαν να αναρωτιούνται τι ακριβώς σημαίνουν όλα αυτά, ο Πάνος Καμμένος ήταν απολύτως σαφής: «Δεν πρόκειται για μνημόνιο, πρόκειται για την έξοδο της χώρας από τα μνημόνια»[10].

Επιπρόσθετα, ένας ευφάνταστος υπουργός της απερχόμενης κυβέρνησης ονομάτισε τα όσα αναφέρθηκαν ως «ριζοσπαστικό πραγματισμό»[11].

Για όσους έχουν ασχοληθεί με τον ιδεολογικό λόγο της Αριστεράς, τα παραπάνω δεν προκαλούν έκπληξη. Πρόκειται για μια καρικατούρα της μεθόδου του διαλεκτικού υλισμού, για μια απομίμηση της «άρνησης της άρνησης»[12], ή με άλλα λόγια για μια προσπάθεια να δικαιολογήσει κάποιος το ότι λέει ασυναρτησίες, όντας «και με τον αστυφύλαξ και με τον χωροφύλαξ», θυμίζοντας τον καβαφικό στίχο «Είπεν ο Μυρτίας, Σύρος σπουδαστής στην Αλεξάνδρεια, [...] εν μέρει εθνικός κι εν μέρει χριστιανίζων».

Και κάποια ψήγματα ρεαλισμού

Επειδή όμως είναι ζωτική ανάγκη για τον ΣΥΡΙΖΑ να προσπαθήσει να δώσει την εικόνα ενός κόμματος που πλέον έχει προσγειωθεί στην πραγματικότητα, είναι απαραίτητες και κάποιες δηλώσεις ριζικού ιδεολογικού αναπροσανατολισμού και πολιτικού ρεαλισμού, έστω και εάν είναι σε πλήρη αντίθεση με τις δύο προηγούμενες επιλογές, την πολεμική και τη μεσοβέζικη.

Τις βάσεις έθεσε και πάλι ο Αλέξης Τσίπρας, λέγοντας ότι «δεν είναι επαναστατικό να επιλέγεις την απόδραση από την πραγματικότητα ή τη δημιουργία μιας εικονικής πραγματικότητας»[13].

Για το ποια είναι αυτή η πραγματικότητα, αναλαμβάνει να μας ενημερώσει ο Γιάννης Δραγασάκης ο οποίος, σε συνέντευξη που παραχώρησε στην ΕΡΤ, διέκρινε τη δυνατότητα να αμβλυνθούν ορισμένα δύσκολα σημεία, μέσω αντισταθμιστικών προγραμμάτων που οικοδομούνται ήδη «σε συνεργασία με τους μηχανισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης»[14].

Για να μην υπάρχει καμία αμφιβολία, ο Αλέκος Φλαμπουράρης λέει κατηγορηματικά ότι «θα εφαρμόσουμε τη συμφωνία που υπογράψαμε»[15], σε αντίθεση με τις προαναφερθείσες δηλώσεις Φίλη, ενώ δηλώνει ρητά ότι «ακόμα και στην περίπτωση που είναι αντιπολίτευση, ο ΣΥΡΙΖΑ θα στηρίξει τη συμφωνία», σε αντίθεση με δηλώσεις Βούτση που κινούνταν σε εντελώς αντίθετη γραμμή[16].

Το ιδεολογικό κενό και η διεκδίκηση της εξουσίας

Η σκιαγράφηση των τριών βασικών αφηγήσεων, αντιτιθέμενων και αλληλοσυγκρουόμενων, που εκφωνούνται από στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ, μετά τη μνημονιακή κυβίστηση, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι, εν τέλει, υπάρχει ένα τεράστιο ιδεολογικό κενό στην ηγετική ομάδα του ΣΥΡΙΖΑ.

Μοναδικός συνεκτικός κρίκος είναι η διεκδίκηση, πάση θυσία, και η άσκηση της εξουσίας, λέγοντας στους πάντες τα πάντα, αυτά που θέλουν να ακούσουν, υποδυόμενος πότε το αντιμνημονιακό κόμμα, με το όπλο παρά πόδα, πότε το ντεμί σεζόν αντιμνημονιακό και πότε το ρεαλιστικό, νεομνημονιακό κόμμα.

Με την έννοια αυτή, τα όσα προαναφέρθηκαν συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι ο ΣΥΡΙΖΑ ίσως και να επιδιώκει να μεταλλαχθεί σ’ ένα πολυσυλλεκτικό κόμμα, Catchallparty[17]. Αυτό δεν είναι κατ’ ανάγκη κακό, ίσως δε να είναι και επιθυμητό για τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα. Εκείνο όμως που καθιστά αδύνατη μια τέτοια μετάλλαξη είναι ο αρχαϊκός ιδεολογικός εξοπλισμός[18], ο εγκλωβισμός σε ξεπερασμένα ερμηνευτικά σχήματα, η ισχυρή δόση ολοκληρωτικών δοξασιών και ο μανιχαϊσμός του λαϊκισμού που συνεχίζει να επινοεί εχθρούς εκεί όπου πρέπει να αναζητήσει συμμάχους[19].

Με τον τρόπο αυτό, είναι σχεδόν μοιραίο για ένα catchallpartyσε ιδεολογικό κενό, σε κενοτάφιο, πολύ σύντομα να γίνει ένα flashparty[20], κόμμα πομφόλυγας, και να εξαφανιστεί από το πολιτικό προσκήνιο.

Η αυτοθυματοποίηση

Παράλληλα, ως αυτοτελές ιδεολογικό φαινόμενο, εκτυλίσσεται μια νέα ανάγνωση της συμφωνίας και της υπογραφής του μνημονίου, εκείνη της αυτοθυματοποίησης.

Πρόκειται για μια ανάγνωση εξαιρετικά δημοφιλή στην ελληνική κοινωνία, που αρέσκεται να αυτοπροσδιορίζεται ως θύμα των εχθρών, των ισχυρών, των επίβουλων, των κακών.

Με δεδομένη την παραδοχή ότι ο ΣΥΡΙΖΑ και η Αριστερά διαθέτουν στο διηνεκές την ηθική υπεροχή και το ηθικό πλεονέκτημα (άραγε, πού εδράζεται αυτή η άποψη;) έχει αναπτυχθεί μια «αρθρογραφία της ήττας», όπως εύστοχα παρατηρεί ο Γιώργος Στόγιας[21], όπου  αναπτύσσεται ένας ηθικολογικός λόγος, ερήμην της πολιτικής, με τους υποστηρικτές αυτής της άποψης να «απευθύνονται και απολογούνται, με σπαραγμό ψυχής, αποκλειστικά σε όσους πίστεψαν στο όραμα και τώρα κοιτούν απογοητευμένοι και θυμωμένοι την άτακτη συνθηκολόγηση. Η ρητορική τους για το μέλλον δεν διαφέρει ουσιαστικά από αυτή του πρωθυπουργού: Κανένας αγώνας που δόθηκε δεν είναι ολοκληρωτικά χαμένος. Ηττηθήκαμε γιατί ήμασταν αφελείς, απροετοίμαστοι, ιδεολόγοι, επιπόλαιοι. Ναι, αλλά ήμασταν και είμαστε οι καλοί, αυτός είναι ο κρίκος που μας ενώνει, το άστρο που θα μας οδηγεί στη νεομνημονιακή ζωή»[22].

Σύμφωνα με αυτή την παλαιομαρξιστική βουλγκάτα, μια συμφωνία με τη «νεοφιλελεύθερη Ευρώπη» δεν μπορεί ποτέ να είναι ένα τελέσφορος συγκερασμός, για να θυμηθούμε τον Κ. Θ. Δημαρά. Η διαπραγμάτευση και η συμφωνία που οδήγησε στην υπογραφή του νέου μνημονίου δεν αντιμετωπίζονται πολιτικά, αλλά θεολογικά. Είναι, εξ ορισμού, πόλεμος (ταξικός;) με νικητές και ηττημένους. Δεν μπορεί να είναι κάτι με θετική κατάληξη και για τα δύο μέρη. Για την Ελλάδα που σώθηκε από την καταστροφή και για την ευρωζώνη, που διατήρησε τη συνοχή της και συνέβαλε στη διάσωση (;) ενός προβληματικού μέλους της.

Η έπαρση της απόλυτης αλήθειας

Οι μεταλλάξεις και οι πολιτικές και ιδεολογικές πιρουέτες που εξετάστηκαν στο κείμενο αυτό συνοδεύονται από μια, ακατανόητη, έπαρση και αλαζονεία, χωρίς ίχνος αυτοκριτικής, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, από πολιτικά στελέχη που είναι πεισμένα ότι κατέχουν το προνόμιο της ηθικής ανωτερότητας και της κατοχής της απόλυτης αλήθειας.

Ακούγοντας σε ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ να υποστηρίζουν τα ακριβώς αντίθετα απ’ όσα έλεγαν πριν από λίγο καιρό, σαν να μην έχει συμβεί τίποτα, αξίζει να αναφέρουμε τα όσα, διεισδυτικά, επεσήμανε, πριν από 60 χρόνια, ο Τζορτζ Όργουελ, στο δυστοπικό 1984:

Ο ομιλητής ρητόρευε γύρω στα είκοσι λεπτά, όταν ένας αγγελιοφόρος ανέβηκε πολύ βιαστικός στην εξέδρα και έβαλε κρυφά στο χέρι του ομιλητή ένα χαρτάκι. Αυτός το ξεδίπλωσε και το διάβασε χωρίς να σταματήσει την ομιλία του. Τίποτα δεν άλλαξε στη φωνή, στις κινήσεις του ή σ’ αυτά που έλεγε, αλλά ξαφνικά τα ονόματα ήταν διαφορετικά. Χωρίς να ειπωθούν λέξεις το πλήθος κατάλαβε.

Η Ωκεανία πολεμούσε πλέον με την Ανατολασία και όχι με την Ευρασία. Αμέσως προκλήθηκε μεγάλη σύγχυση. Τα πανό και οι αφίσες που στόλιζαν την πλατεία ήταν όλα λάθος. Τα μισά απ’ αυτά έδειχναν τα πρόσωπα του τωρινού εχθρού! Ήταν σαμποτάζ. Οι πράκτορες του Γκολντστάιν είχαν κάνει τη δουλειά τους. Επακολούθησε ένα ιντερμέδιο όλο ταραχή, όπου οι αφίσες κατέβηκαν από τους τοίχους και τα πανό ξεσκίστηκαν και τσαλαπατήθηκαν… Το Μίσος συνεχιζόταν ακριβώς όπως και πριν, μόνο που είχε αλλάξει ο στόχος[23]. 

---

[1] Οι δυο ιστορικές ομιλίες Τσίπρα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 8/7/2015, Ιδεολόγιο,
http://toideologio.gr/?p=1576 (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[2] Σωτήρης Νίκας, «Βαρύς ο λογαριασμός της συμφωνίας με την Ευρωζώνη», Η Καθημερινή, 9 Ιουλίου 2015.http://newpost.gr/politiki/474019/bild-aksiwmatoyxoi-ths-troikas-bohthhsan-sth-syggrafh-ths-ellhnikhs-protashs"> 

[3] Αντόνιο Γκράμσι, Παρελθόν και Παρόν, Στοχαστής, 1974.

[4] Ενδεικτική η αναφορά του Αλέξη Τσίπρα στην ομιλία του στη Πανελλαδική Σύσκεψη Στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ, στις 29 Αυγούστου 2015: «Η αφοσίωση στα συμφέροντα και στην απελευθέρωση όσων υποφέρουν στο ζυγό της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, θα παραμείνει σε όλες τις συνθήκες η συνθήκη της ύπαρξης και της δράσης μας», http://left.gr/news/al-tsipras-stin-panelladiki-syskepsi-toy-syriza-eimaste-edo-gia-na-synehisoyme-ti-mahi-gia-na#sthash.sAu17rhh.ecNo7hNF.dpuf (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[5] Όπ. παρ.

[6] Όπ. παρ.

[7] Δες Πέτρος Παπασαραντόπουλος, «Με το όπλο παρά πόδα», Μεταρρύθμιση, 12 Αυγούστου 2015, http://metarithmisi.gr/%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%BF-%CF%8C%CF%80%CE%BB%CE%BF-%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%AC-%CF%80%CF%8C%CE%B4%CE%B1/ (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[8] «Αλ. Τσίπρας: Θα απεμπλακούμε από το μνημόνιο εφαρμόζοντας το μνημόνιο!», http://www.902.gr/eidisi/politiki/73781/al-tsipras-tha-apemplakoyme-apo-mnimonio-efarmozontas-mnimonio (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[9] «Φίλης: Η συμφωνία ήταν ελιγμός και δεν μπορεί να υλοποιηθεί ως έχει», Τα Νέα, 27 Αυγούστου 2015,
http://www.tanea.gr/news/politics/article/5268958/filhs-h-symbash-htan-eligmos-kai-den-mporei-na-ylopoihthei-ws-exei/ (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[10] «Π. Καμμένος: Από την 21η Σεπτεμβρίου αρχίζει μια νέα περίοδος»,
http://www.ert.gr/p-kammenos-apo-tin-21i-septemvriou-archizi-mia-nea-periodos/ (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[11] «Ξυδάκης: Στροφή της κυβέρνησης στον “ριζοσπαστικό πραγματισμό”»
http://www.koutipandoras.gr/article/148510/xydakis-strofi-tis-kyvernisis-ston-rizospastiko-pragmatismo (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[12] «Οι νόμοι της μαρξιστικής διαλεκτικής», Ριζοσπάστης, 4 Φεβρουαρίου 2001. Ενδεικτικό απόσπασμα: «Η μαρξιστική διαλεκτική είναι η μόνη επιστημονική μέθοδος γνώσης, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του διαλεκτικού και του ιστορικού υλισμού και είναι η επιστήμη των πιο γενικών νόμων της φύσης, της κοινωνίας και της νόησης. Έχει δε τους δικούς της νόμους, τους οποίους σήμερα παρουσιάζουμε». http://www.rizospastis.gr/story.do?id=641807 (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[13] «Α. Τσίπρας: Δεν είναι επαναστατικό να επιλέγεις την απόδραση από την πραγματικότητα», Η Αυγή, 23 Αυγούστου 2015.

[14] «Ομολογία Δραγασάκη: Πιστεύαμε ότι αν απειλούσαμε με Grexit, οι Ευρωπαίοι θα τρόμαζαν –Κάναμε λάθος»,
http://www.iefimerida.gr/news/221579/omologia-dragasaki-pisteyame-oti-apeiloysame-me-grexit-oi-eyropaioi-tha-tromazan-kaname#ixzz3kIPV2Dr7 (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[15] «Φλαμπουράρης: Θα εφαρμόσουμε τη συμφωνία που υπογράψαμε»,  http://www.enikos.gr/politics/335965,Flampoyrarhs-8a-efarmosoyme-th-symfwnia-poy-ypograyame-BINTEO.html (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[16] «Ως αντιπολίτευση δεν θα μετέχουμε απαραίτητα στην υλοποίηση του προγράμματος», http://www.skai.gr/news/politics/article/290182/voutsis-den-prepei-na-epikratisei-o-allilosparagmos-stin-aristera/#ixzz3kIQ3oE93 (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[17] Δες Michelle Hale Williams. «Catch-all in the Twenty-first Century? Revisiting Kirchheimer's Thesis 40 years Later: An Introduction», Party Politics, 15, Σεπτέμβριος 2009, σελ. 539-541.

[18] Χαρακτηριστική είναι η τοποθέτηση του αναπληρωτή υπουργού Διοικητικής Μεταρρύθμισης, στην απελθούσα κυβέρνηση, Χριστόφορου Βερναρδάκη: «Η πάλη των τάξεων δεν τελειώνει με την υπογραφή μιας συμφωνίας, αντιθέτως ανοίγει μια νέα ιστορική περίοδος που θα κριθούν όλοι, ανάλογα με το τι μπορούν να προσφέρουν στις νέες συνθήκες», Στο Κόκκινο, http://www.stokokkino.gr/article/1000000000015244/Xr-Bernardakis-I-pali-ton-takseon-den-teleionei-me-tin-upografi-mias-sumfonias(ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[19] Σήφης Πολυμίλης, «Μεταξύ ρεαλισμού και λαϊκισμού», Το Βήμα, 23 Αυγούστου 2015.  

[20] Mogens N. Pedersen, «Towards a New Typology of Party Lifespans and Minor Parties», Scandinavian Political Studies, Τόμος 5, Τεύχος 1, Μάρτιος 1982, σ. 1–16.

[21] https://www.facebook.com/giorgos.stogias?fref=ts (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

[22] Δες ενδεικτικά, Στρατής Μπουρνάζος, « Όμως εγώ παραδέχτηκα την ήττα…», Η Αυγή, 26 Ιουλίου 2015, Δημήτρης Χριστόπουλος, «Η διαχείριση της ήττας θα κρίνει τον τίτλο της νέας σελίδας», Η Αυγή, 19 Ιουλίου 2015 και Αντώνης Λιάκος, «χορεύοντας με τον μινώταυρο», Χρόνος, τεύχος 27, Ιούλιος 2015, http://www.chronosmag.eu/index.php/ls-1573.html (ανάκτηση 30 Αυγούστου 2015).

 

[23] Τζωρτζ Όργουελ, 1984 – Ο Μεγάλος Αδελφός, Κάκτος, 1978.