Τσακίστε τον άτιμο εθνικισμό

Του Γιώργου Σιακαντάρη, Athens Voice

Tα σοβαρά επεισόδια που οδήγησαν στη διακοπή του αγώνα Σερβίας-Αλβανίας ακολούθησαν αυτά που είχαν συμβεί στους αγώνες Βουλγαρίας-Κροατίας και Ρουμανίας-Ουγγαρίας. Στα γήπεδα σήμερα συμπυκνώνονται οι εθνικιστικές εξάρσεις, οι οποίες είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένες στα Βαλκάνια λόγω της εκεί επικράτησης ενός ανολοκλήρωτου εθνικισμού. Τι είναι όμως ο ανολοκλήρωτος εθνικισμός; Η απάντηση στο ερώτημα συνδέεται με τη συζήτηση για το αν τα κράτη παράγουν εθνικισμούς ή οι εθνικισμοί παράγουν κράτη. Η Κεντρική Ευρώπη συμπεριλαμβανόμενης της Γερμανίας και η Ανατολική Ευρώπη είναι υποδείγματα για όσους βλέπουν την πορεία από τον εθνικισμό προς τη δημιουργία του κράτους (έθνος- κράτος) και η Γαλλία ( εν μέρει και η Ιταλία) δείχνουν την κατεύθυνση από το αίτημα της ισότητας των μελών-πολιτών μιας ομάδας προς το εθνικό κράτος ( κράτος-έθνος), αναλυτικότερα στο Armstrong, John, Nations Before Nationalism, Chapel Hill, University of North Carolina Press,1982)

Αυτή η πορεία συνδέεται με τη σχέση μεταξύ των τριών στοιχείων κάθε εθνικής ταυτότητας, που είναι η μνήμη, η αντίληψη της ισότητας των μελών μεταξύ μιας ομάδας και οι πολιτιστικοί, γλωσσικοί, θρησκευτικοί δεσμοί εθνικής ταυτότητας. Στα έθνη όπου αποφασιστικό ρόλο για την ανάπτυξη της εθνικής τους συνείδησης παίζει η μνήμη και η ισότητα, εκεί ο φιλελευθερισμός αποτέλεσε τη βάση του αναπτυσσόμενου εθνικισμού. Στην Ανατολική Ευρώπη και στα Βαλκάνια, όπου η έννοια της ισότητας έπαιζε δευτερεύοντα ρόλο, εκεί το ρόλο του συνεκτικού κρίκου κλήθηκε να παίξει η θρησκεία. Στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες οι πολιτικές κοινωνικής υπαγωγής και υποταγής ασκούνται από το ίδιο το κεφάλαιο. Αντιθέτως στα Βαλκάνια και την Ανατολική Ευρώπη αυτές οι πολιτικές εκφράζονται μέσα από την ταύτιση θρησκείας και εθνικής ταυτότητας και ασκούνται από το κράτος. Οι βαλκανικοί εθνικισμοί δεν γνώρισαν ποτέ τη φάση της ισότητας και του φιλελευθερισμού. Αυτό είναι ο ανολοκλήρωτος ή ατελής εθνικισμός.

Κανείς δεν θα μπορούσε να εκφράσει καλύτερα την παράλογη λογική του εθνικισμού από τον Γάλλο αντιδραστικό και αντιδιαφωτιστή Μορίς Μπαρές, ο οποίος δήλωνε ότι «δεν υπάρχουν απόλυτες αλήθειες, υπάρχουν μόνο γαλλικές αλήθειες». Κυρίαρχη αλήθεια των εθνικισμών, είτε αυτοί πέρασαν από τη φιλελεύθερη φάση είτε όχι, είναι πως αληθινό είναι μόνο το εθνικό. Μόνο που αυτή η αρχή όσο οδηγούσε στην απελευθέρωση των λαών από την απολυταρχία και τις αυτοκρατορίες, όσο έμπαινε μπροστά για να εκφράσει τις αρχές της ισότητας και της αμφισβήτησης του απολυταρχικού κράτους, έπαιζε προοδευτικό και εκσυγχρονιστικό ρόλο. Μετά όμως την εδραίωση των εθνικών κρατών η εθνικιστική ταύτιση αποτέλεσε και αποτελεί την αιτία γέννησης του φασισμού και των πολέμων.

Στα Βαλκάνια ούτε το κράτος, ούτε η αστική καπιταλιστική ανάπτυξη ήταν τόσο επαρκείς, ώστε να στηριχτούν σ’ αυτό που εκπροσωπούσε η φιλελεύθερη φάση του εθνικισμού (ισότητα μεταξύ των μελών και προτεραιότητα του αυτόνομου ατόμου μέλους της ομάδας). Η ταύτιση θρησκευτικής και εθνικής συνείδησης και η συνεπαγόμενη προτεραιότητα της «κοινότητας» έναντι του ελεύθερου από τους δεσμούς προσωπικής εξάρτησης ατόμου είναι αυτό το σπυρί που κατά καιρούς σπάει στα Βαλκάνια. Σπυρί που δεν γιάτρεψε ο υπαρκτός σοσιαλισμός, αντιθέτως ο εθνικισμός αποτελούσε πάντα την πίσω σελίδα των εγχειριδίων μαρξισμού – λενινισμού.

Σ’ αυτή τη γκρίζα ζώνη μεταξύ φιλελεύθερης και ύστερης φάσης του εθνικισμού στήθηκε και στήνεται στα Βαλκάνια ένας μηχανισμός παραγωγής «πατριωτών» πολιτικών (φυσικά και ιεραρχών). Σε ανολοκλήρωτους βαλκανικούς εθνικισμούς προσιδιάζουν και ανολοκλήρωτοι εθνικιστές, οι οποίοι πάντοτε εμφανίζονται ως γνήσιοι πατριώτες, έναντι των κακών «εκσυγχρονιστών», «σοσιαλδημοκρατών» και «φιλελεύθερων», οι οποίοι δεν είναι και τόσο «πατριώτες». Και όταν κανείς δένει τις λογικές των «καμένων» εθνικιστών με αυτές του λαϊκισμού, όταν δηλαδή γίνεται εθνολαϊκιστής, τότε όλα γίνονται ιδιαίτερα απειλητικά για τη συνοχή των λαών και φυσικά και για την Αριστερά.

Όταν τα πράγματα δυσκολεύουν τότε οι φασίστες επικαλούνται τον εθνικισμό, ενώ οι εθνικιστές των είκοσι ενός δικτύων γίνονται «πατριώτες». Ο πούρος εθνικισμός έρχεται να αρωματίσει τη δυσωδία του φασισμού και ο ντροπαλός «πατριωτισμός» τον ανορθολογισμό του «κρυμμένου» εθνικισμού. Στο εξής την πολιτική δουλειά αναλαμβάνουν να διεκπεραιώσουν οι εθνικιστικοί μύθοι.

Αυτοί στήνονται σ' ένα διπλό άξονα. Ο ένας είναι η πίστη στην ανωτερότητα του κάθε έθνους ξεχωριστά και ο δεύτερος αφορά την επίκληση της απειλής των εξωτερικών εχθρών του έθνους. Ανωτερότητα και απειλή είναι οι δυο πυλώνες και των βαλκανικών εθνικισμών. Μόνο που εδώ υπάρχει μια ειδοποιός διαφορά. Στα Βαλκάνια η ιδέα της απειλής προέχει της ιδέας της ανωτερότητας. Έτσι οι «ξένοι» δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να εποφθαλμιούν το όνομά μας που είναι και ψυχή μας, τα φωνήεντά μας, μας ψεκάζουν και μετά μας πωλούν και αποκωδικοποιητές για μας παρακολουθούν. Άσε που πάντα καιροφυλακτεί και ένας Κίσινγκερ έτοιμος να μας εξαφανίσει. Αυτός είναι και ο ασφαλέστερος δρόμος για να ακινητοποιήσεις ένα έθνος και μια κοινωνία. Οι ακίνητες κοινωνίες, όμως, είναι νεκρές κοινωνίες.

Τι μένει; Ο Βολταίρος τον 18ο αιώνα καλούσε σε στράτευση για να τσακιστεί ο κληρικαλισμός (écrasez l'infâme). Η εκκλησιαστική ιεραρχία σ’ αυτή την εποχή θεωρούνταν ο μεγαλύτερος εχθρός της ανθρωπότητας. Σήμερα ο συλλογικός διανοούμενος των κοινωνιών μας οφείλει να κάνει μια σύγχρονη έκκληση καλώντας όλους μας να στρατευτούμε για να «τσακίσουμε τον άτιμο εθνικισμό».