Οι κατά φαντασίαν καινοτόμοι

Του Νικόλα Γιατρομανωλάκη, www.protagon.gr
«Η Ελλάδα του αύριο μπορεί να είναι μια Ελλάδα... με ευκαιρίες ανάπτυξης και να δώσει τη δυνατότητα να υπάρξει η ευρωπαϊκή Silicon Valley, εδώ στη Βόρεια Ελλάδα». «Η καινοτομία θα είναι κινητήρια δύναμη ανάπτυξης από 'δω και μπρος. Και η Θεσσαλονίκη επίκεντρο της ελληνικής καινοτομίας». «Πώς θα έπρεπε κανείς να οραματίζεται αυτό που εμείς ονομάζουμε μετατροϊκανό ξέφωτο, τη μεταμνημονιακή εποχή: Η έρευνα και η καινοτομία πρέπει να αποτελέσουν τα κύρια εργαλεία εξόδου από τη σημερινή κρίση, μοχλός ανάπτυξης της ελληνικής κοινωνίας». «Βασική μας επιδίωξη είναι να αναδείξουμε την αξία της επιχειρηματικότητας ... Θα πρέπει να διαμορφωθεί ένα νέο εθνικό παραγωγικό μοντέλο, που θα βασίζεται στην έρευνα, στην ανάπτυξη και στην καινοτομία». «Οι Ζώνες Καινοτομίας προσφέρουν το κατάλληλο περιβάλλον ... ώστε οι εταιρείες που τις απαρτίζουν να έχουν άμεση πρόσβαση σε χρήσιμα εργαλεία ανάπτυξης». Μία από τις φράσεις αυτές την έχει πει ο Αντώνης Σαμαράς, μία ο Ευάγγελος Βενιζέλος, μία ο Αλέξης Τσίπρας, μία ο Πάνος Καμμένος και μία βουλευτής της Χρυσής Αυγής μιλώντας στο κοινοβούλιο και, σύντομα, με αφορμή τη ΔΕΘ, θα τα ξανακούσουμε.

Δεν έχει ιδιαίτερη σημασία ποιος είπε ποια φράση. Αρκεί που ξέρεις ότι τα κόμματα στο κοινοβούλιο αγαπούν τόσο πολύ την καινοτομία και τη στηρίζουν έμπρακτα. Και φυσικά μιλούν για καινοτομία (που η καινοτομία να ερχόταν αυτοπροσώπως να τους πει "καλημέρα" δεν θα τη γνώριζαν) κυριευμένοι από φαντασιώσεις που περιλαμβάνουν το κόψιμο της κορδέλας μιας Silicon Valley (η οποία είναι αδιαίρετη και ομοούσια στο μυαλό τους). Αυτή τη στιγμή, αν πιστέψουμε τα δημοσιεύματα, σχεδιάζονται τουλάχιστον τρεις Silicon Valleys στην Ελλάδα: Μία στη Θεσσαλονίκη, μια στην Κρήτη και μια στην Ήπειρο. Μέχρι και για υπουργείο Καινοτομίας έχω ακούσει, λες και η καινοτομία εφαρμόζεται δια νόμου.
Είναι ειρωνικό πώς μια έννοια, που στην πράξη ενοχλεί τόσο πολύ τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης στην Ελλάδα, έχει γίνει -την ίδια στιγμή- καραμέλα στη γλώσσα του πολιτικού κόσμου. Όταν έχεις μεθοδικά οικοδομήσει ένα εκπαιδευτικό σύστημα που από την πρώτη Δημοτικού μέχρι το τελευταίο έτος του Πανεπιστημίου υπονομεύει έμπρακτα την καινοτόμο προσέγγιση (αποστήθιση, υποβάθμιση κριτικής σκέψης, φόβος της αποτυχίας), όταν έχεις σχεδιάσει ένα φορολογικό σύστημα που αποτρέπει Έλληνες και ξένους από το να επιχειρήσουν στην Ελλάδα, όταν έχεις προκρίνει μια κοινωνία που φοβάται το διαφορετικό, αρνείται την αξιολόγηση και αποφεύγει το ρίσκο, όταν ουδέποτε έχεις επενδύσει στην έρευνα, πώς ακριβώς ελπίζεις ότι θα προκύψει η καινοτομία; Θα τη λαμβάνουμε σε χάπια ή σε ενέσιμη μορφή; Θα έρθει μήπως το ίδιο το κράτος και θα καινοτομήσει; Πώς; Ως επενδυτής; Ως επιχειρηματίας; Εδώ έχει αποδειχθεί ανίκανο να καινοτομήσει στον ίδιο του τον εαυτό και να απλουστεύσει τις δομές της δημόσιας διοίκησης και την καθημερινή επαφή των πολιτών μαζί του, ξαφνικά θα παράξει εξαγώγιμες καινοτόμες λύσεις; Όταν το κράτος (και όχι μόνο το ελληνικό) δεν μπορεί να ρυθμίσει νομοθετικά ή φορολογικά καινοτόμες επιχειρήσεις που μετασχηματίζουν τους κλάδους τους, όπως η Airbnb τη φιλοξενία και η Uber τις μεταφορές, πώς περιμένουμε να λειτουργήσει ως ο μεγάλος καινοτόμος τιμονιέρης; Και ποιες θα είναι οι πολιτικές ατμομηχανές της καινοτομίας; Το σημερινό λαϊκίστικο υπουργικό συμβούλιο ή το φοβικό ελληνικό κοινοβούλιο; Βουλευτές που τουιτάρουν με μεγάλη επιτυχία, όπως ο Νίκος Νικολόπουλος ή ανεβάζουν συγκλονιστικά status updates στο facebook όπως η Ραχήλ Μακρή, είναι καινοτόμοι;
Το να μιλάς για την καινοτομία ως μοχλό ανάπτυξης στην Ελλάδα είναι σαν να μιλάς για το υπέροχο ρετιρέ που θα κάνεις στον 5ο όροφο της πολυκατοικίας σου, ενώ οι 4 πρώτοι όροφοι, καθώς και τα ίδια τα θεμέλια του κτηρίου βρίσκονται ένα βήμα πριν από την κατάρρευση.
Για τον λόγο αυτό, όταν ακούω για Ζώνες Καινοτομίας, για θερμοκοιτίδες ανάπτυξης κ.λπ. κρατάω πολύ μικρό καλάθι. Δεκαετίες ολόκληρες, το κράτος υποτίθεται ότι προάγει την επιχειρηματικότητα, την καινοτομία, τη δημιουργικότητα. Δεν αμφιβάλλω ότι αρκετά χρήματα, ευρωπαϊκά κυρίως, έχουν επενδυθεί ή απλώς δαπανηθεί σε διάφορα μεγαλεπήβολα προγράμματα περί της καινοτομίας. Με τι αποτέλεσμα; Ουδείς γνωρίζει, αλλά στοιχηματίζω ότι τίποτα ιδιαίτερο δεν επετεύχθη. Αλλά και τα πολυδιαφημιζόμενα ελληνικά success stories δεν νομίζω ότι οφείλουν οποιοδήποτε ποσοστό της επιτυχίας τους στο κράτος (κανένα τουλάχιστον που να γνωρίζω εγώ). Εκεί οι πολιτικοί λοιπόν παρεμβαίνουν ξανά και μιλούν για το δαιμόνιο του Έλληνα και το ευλογημένο ελληνικό γονίδιο. Με άλλα λόγια, η πολιτική για την καινοτομία κινείται κάπου μεταξύ μεγαλοστομίας και μεγαλοϊδεατισμού, όπως εξάλλου το 80% του ελληνικού πολιτικού λόγου.
Το κράτος έχει να διαδραματίσει οπωσδήποτε έναν ρόλο στην ιστορία της καινοτομίας, αλλά όχι ως επενδυτής και όχι ως επιχειρηματίας. Έχει να κάνει πολύ πιο βαρετά, καθόλου σέξυ, μα ουσιαστικά πράγματα:

• Να ενισχύσει ως ποσοστό του ΑΕΠ το ποσό που επενδύει στην πρωτογενή έρευνα η οποία είναι απαραίτητη πολλές φορές για να περάσουν οι επιχειρήσεις στην εφαρμοσμένη έρευνα αλλά σπανίως χρηματοδοτείται από ιδιωτικούς φορείς. Η ευρωπαϊκή ατζέντα της Λισαβόνας προβλέπει δαπάνη του 3% του ΑΕΠ για έρευνα και καινοτομία, οικονομία της Γνώσης με παραγωγή τεχνολογικών προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας, από υψηλών προσόντων ανθρώπινο δυναμικό. Στην Ελλάδα, το 2012, το ποσοστό ήταν 0,6%.
• Να καλλιεργήσει ένα πνεύμα δημιουργικότητας και καινοτομίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση και να απενοχοποιήσει την έννοια της αποτυχίας: Προσπαθείς, πέφτεις, χτυπάς, ξανασηκώνεσαι, προσπαθείς περισσότερο. Πώς το κάνεις αυτό; Με ένα καλύτερο πρόγραμμα σπουδών που δεν προϋποθέτει παπαγαλία και δεν εξαντλείται στη λογική του σωστού/λάθους, που δημιουργεί σε ασφαλείς και ελεγχόμενες συνθήκες τη δυνατότητα ανάληψης ρίσκου. Σε προηγούμενο άρθρο είχα αναφερθεί και στα κακά αποτελέσματα των ελληνικών σχολείων βάσει των διεθνών προτύπων PISA αλλά και τη δυστυχία που βιώνουν οι Έλληνες μαθητές.
• Να εξαλείψει τον φόβο του διαφορετικού: Μέσα από τα σχολεία, μέσα από πολιτικές προστασίας της διαφορετικότητας, μέσα από καμπάνιες ευαισθητοποίησης πολιτών και δημόσιων λειτουργών. Μπορεί να σας ακούγεται παράξενο αλλά θεωρώ ότι η τρέχουσα συζήτηση για τον αντιρατσιστικό νόμο-παρωδία και η αδυναμία της Ελλάδας να καινοτομήσει συνδέονται άμεσα, γιατί έχουν την ίδια προέλευση: Τον φόβο.
• Να άρει γραφειοκρατικά εμπόδια και παράλογους φόρους για επιχειρήσεις
• Να ενθαρρύνει με απτά κίνητρα τις επενδύσεις στο καινούργιο και να μην ποινικοποιεί την αποτυχία, δεν νοείται καινοτομία χωρίς κάποιες, αρκετές, αποτυχημένες απόπειρες
• Να σταματήσει να ομφαλοσκοπεί και να γίνει πιο εξωστρεφές

Τα περισσότερα από τα παραπάνω δεν απαιτούν καν χρήματα για να γίνουν. Αποτελούν περισσότερο αλλαγή νοοτροπίας και πολιτικής γραμμής. Αντιλαμβάνομαι φυσικά ότι είναι πολύ πιο ξενέρωτα όλα αυτά από το να λες ότι θα φτιάξεις Silicon Valleys στην Ελλάδα (λες και στις ΗΠΑ την έφτιαξε το κράτος) ή θα ιδρύσεις υπουργεία Καινοτομίας και ότι μειώνουν τις πιθανότητες για την τοποθέτηση πλακέτας με το όνομα κάποιου. Αλλά είναι σημαντικά.
Αν δει κανείς τον Διεθνή Δείκτη Καινοτομίας, στον οποίο η Ελλάδα -ειρήσθω εν παρόδω- βρίσκεται φέτος στην 50ή θέση μεταξύ 143 χωρών, θα διαπιστώσει ότι τα περισσότερα κριτήρια, βάσει των οποίων τα κράτη αξιολογούνται, είναι βαρετά και άχρωμα σαν αυτά που προανέφερα αλλά τελικά είναι αυτά που κάνουν τη διαφορά. Αν π.χ. συγκρίνει κανείς την Ελλάδα με την πρώτη στην κατάταξη Ελβετία, θα δει ότι σε τομείς όπως η εκπαίδευση, ή ακόμα και σε επίπεδο υποδομών, η Ελλάδα και η Ελβετία βρίσκονται σε αντίστοιχο επίπεδο, στην έρευνα όμως η Ελλάδα έχει το 1/3 της βαθμολογίας της Ελβετίας, όπως και στο κομμάτι των επενδύσεων, ενώ στο κομμάτι της δημιουργίας γνώσης η Ελλάδα έχει περίπου το ¼ της βαθμολογίας της Ελβετίας. Γιατί δεν δημιουργείται γνώση στην Ελλάδα; Ποιος εμποδίζει την παραγωγή της και με ποιον τρόπο; Να ένα καλό ερώτημα.
Αν λοιπόν το ελληνικό κράτος όντως κόπτεται τόσο πολύ για την καινοτομία, το καλύτερο που έχει να κάνει είναι να γίνει αποτελεσματικότερο και να ξεπεράσει τις αγκυλώσεις και τις φοβίες του. Το ίδιο ισχύει και για άλλους θεσμούς, όπως τα πανεπιστήμια για παράδειγμα και τα άτομα που τα στελεχώνουν. Η ελληνική Silicon Valley και το υπουργείο Καινοτομίας μπορούν να περιμένουν.