Ο στρατός των ατάκτων του ευρωσκεπτικισμού

Του Πέτρου Παπασαραντόπουλου, www.metarithmisi.gr/
Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, σίγουρα όχι στην Ελλάδα, η κεντρική συζήτηση ενόψει ευρωεκλογών είναι η άνοδος του ευρωσκεπτικιστικού λαϊκισμού, με ορατές ακροδεξιές αποφύσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι ο πρόεδρος του ευρωκοινοβουλίου, Μάρτιν Σουλτς, συνεχώς μιλάει για τον λαϊκισμό των ευρωσκεπτικιστών  που θεωρούν όσους έχουν αντίθετες απόψεις «όχι ως αντιπάλους αλλά ως εχθρούς». Παρόμοιες δηλώσεις έχουν κάνει και άλλοι κορυφαίοι Ευρωπαίοι πολιτικοί, όπως ο Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ και ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Χέρμαν Φαν Ρομπάι. Ποιοι είναι όμως αυτοί οι ευρωσκεπτικιστές; Απειλούν σοβαρά το ευρωπαϊκό πολιτικό κεκτημένο; Μια περιήγηση στο τοπίο τους είναι ιδιαίτερα χρήσιμη και θα μας βοηθήσει να συνάγουμε συμπεράσματα βασισμένα σε στοιχεία.
Ο δεξιός ευρωσκεπτικισμός
Στα δεξιά του ευρωπαϊκού πολιτικού φάσματος, υπήρχαν στο απερχόμενο Ευρωκοινοβούλιο δύο πολιτικές ομάδες ευρωσκεπτικιστών. Η πρώτη ομάδα είναι οι ήπιοι ευρωσκεπτικιστές, η ομάδα των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών (ECR), στην οποία κυριαρχεί το Βρετανικό Συντηρητικό Κόμμα, με βασικά κόμματα το τσέχικο Αστικό Δημοκρατικό Κόμμα (Civic Democratic Party) και το πολωνικό Νόμος και Δικαιοσύνη (Law and Justice). Έχει εκπροσώπηση από διάφορες χώρες και εκφράζει έναν ήπιο αντιευρωπαϊκό λόγο. Πολλές φορές, όμως, προκειμένου να καλύψει τα νώτα της από τα δεξιά, διατυπώνει και ακραία αντιευρωπαϊκές απόψεις.

Η ομάδα αυτή θα έχει κάποιες μικρές απώλειες σε έδρες (από 56 σε 42). Παράλληλα, αντιμετωπίζει τον υπαρκτό κίνδυνο να μην μπορέσει να έχει μέλη από 7 χώρες, οπότε παύει να είναι αναγνωρισμένη (για να είναι αναγνωρισμένη μια πολιτική ομάδα στο Ευρωκοινοβούλιο χρειάζεται να έχει τουλάχιστον 25 μέλη από τουλάχιστον 7 χώρες).
Η δεύτερη ομάδα είναι η Ευρώπη της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας (EFD), στην οποία κυριαρχούν η ιταλική Λίγκα του Βορρά και το Κόμμα της Ανεξαρτησίας του Φάρατζ από τη Βρετανία. Είναι οι σκληροί, hard rock, ευρωσκεπτικιστές. Είναι αυτοί οι οποίοι θέτουν θέμα διάλυσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επιστροφής στα εθνικά νομίσματα, και καταγγέλλουν τη γραφειοκρατία των Βρυξελλών. Πρόκειται για μια ισχυρή ομάδα που προβλέπεται να ενισχυθεί ακόμα περισσότερο στις ευρωεκλογές, λόγω της εξαιρετικής δημοφιλίας αυτών των απόψεων στη Μεγάλη Βρετανία, όπου το κόμμα της ανεξαρτησίας του Φάρατζ σε αρκετές δημοσκοπήσεις φαίνεται να καταλαμβάνει ακόμα και την πρώτη θέση. Προβλέπεται ότι θα αυξήσει τις έδρες της από 31 σε 40 τουλάχιστον. Υπάρχει ένα ισχυρό ενδεχόμενο να ενταχθεί στην ομάδα αυτή και το Ιταλικό Κόμμα των 5 Αστέρων του Πέπε Γκρίλο με τους 20 ευρωβουλευτές που αναμένεται να εκλεγούν (παρά την ισχυρή μειοψηφία που ζητά ένταξη στο κόμμα των Πρασίνων), καθώς και κάποια μικρότερα κόμματα. Εάν αυτό συμβεί, μπορεί να φτάσει τους 66 ευρωβουλευτές και να γίνει τέταρτη σε δύναμη πολιτική ομάδα. Βέβαια, είναι εμφανής η τεράστια πολιτική ανομοιογένεια αυτής της ομάδας και είναι σίγουρο ότι φυγόκεντρες δυνάμεις θα εμφανιστούν από την αρχή.
Η τρίτη πολιτική ομάδα που αναμένεται να δημιουργηθεί είναι η ακροδεξιά Ευρωπαϊκή Συμμαχία για την Ελευθερία (EAF). Κύριοι εμπνευστές της είναι το Εθνικό Μέτωπο (Front National) της Μαρίν Λεπέν από τη Γαλλία, και το Κόμμα για την Ελευθερία (PVV) του Γκερτ Βίλντερς από την Ολλανδία. Αυτή είναι η κλασική ακροδεξιά,  που προβλέπεται να έχει 38 βουλευτές στην Ευρωβουλή, χωρίς να είναι σίγουρο ότι θα μπορέσει να σχηματίσει αναγνωρισμένη ομάδα, καθώς μέχρι στιγμής έχει υποστηρικτές σε έξι χώρες. Τα κόμματα-μέλη αυτής της ομάδας έχουν συμμετάσχει στο παρελθόν σε κυβερνήσεις συνασπισμού σε 14 ευρωπαϊκές χώρες και διαχωρίζουν ρητά τη θέση τους από την εξτρεμιστική ακροδεξιά. Αυτή η ομάδα έχει δηλώσει, για παράδειγμα, ότι δεν θέλει ως μέλος της τη Χρυσή Αυγή και το εξτρεμιστικό Jobbik από την Ουγγαρία. Αυτό δεν τους εμποδίζει να έχουν μια ρατσιστική ρητορική, με έντονα στοιχεία ξενοφοβίας, καθώς και μια αντιευρωπαϊκή στάση που κυμαίνεται, ανάλογα με το κόμμα, από την πλήρη απόρριψη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έως την αποδοχή της ως μιας χαλαρής συνεργασίας μεταξύ κρατών.
Είχε γίνει και στο παρελθόν μια προσπάθεια, το 2009, να δημιουργηθεί μια ακροδεξιά πολιτική ομάδα στο Ευρωκοινοβούλιο, με το χαρακτηριστικό όνομα Ταυτότητα, Παράδοση, Εθνική Κυριαρχία (Identity, Tradition, Sovereignty) η οποία, όμως, τελείωσε άδοξα ύστερα από ένδεκα μήνες, όταν η Αλεσσάντρα Μουσολίνι, ευρωβουλευτής, εγγονή του Μπενίτο Μουσολίνι, κατήγγειλε τους Ρουμάνους μετανάστες, με αποτέλεσμα να αποχωρήσουν οι Ρουμάνοι ακροδεξιοί από την ομάδα, και η ομάδα να διαλυθεί.
Από την περιγραφή που προηγήθηκε, είναι σαφές ότι και οι τρεις ομάδες στα δεξιά του ευρωπαϊκού πολιτικού φάσματος, οι ήπιοι ευρωσκεπτικιστές, οι σκληροί ευρωσκεπτικιστές και οι ακροδεξιοί, είναι μια άμορφη πολιτικά μάζα, ένας στρατός ατάκτων, με ελάχιστο κοινό παρονομαστή τον λαϊκισμό, που επινοεί την ευρωπαϊκή ενοποίηση ως εχθρό, μια ομάδα η οποία πολύ δύσκολα θα μπορέσει να μετασχηματιστεί σε συγκροτημένη πολιτική δύναμη. Ένας επιπρόσθετος λόγος είναι ότι οι πολιτικές δυνάμεις οι οποίες έχουν ως κύρια αναφορά τους το εθνικό κράτος, όταν έρχεται η στιγμή να συνεργαστούν διεθνικά, δυσκολεύονται πάρα πολύ.
Ο αριστερός ευρωσκεπτικισμός
Στα αριστερά του ευρωπαϊκού πολιτικού φάσματος υπάρχει η ριζοσπαστική και η κομμουνιστογενής αριστερά, η οποία είναι επίσης ευρωσκεπτικιστική. Στο επίπεδο των ευρωπαϊκών πολιτικών δυνάμεων είναι περίπου ανύπαρκτη. Η Συνομοσπονδιακή Ομάδα της Ευρωπαϊκής Ενωτικής Αριστεράς/Αριστερά των Πρασίνων των Βόρειων Χωρών (GUE/NGL), όπως είναι ο πλήρης τίτλος, είχε το 4,1% των εδρών στο προηγούμενο Ευρωκοινοβούλιο και προβλέπεται ότι θα έχει περίπου 18 έδρες παραπάνω, κάτι που θα ανεβάσει το ποσοστό της από το 4,1% στο 6,9%, με 53 έδρες έναντι των 35 που είχε. Κατά συνέπεια, κάποιες δηλώσεις για εγχώρια κατανάλωση, ότι εκατομμύρια Ευρωπαίοι περιμένουν με αγωνία τη νίκη του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης στην Ελλάδα, είναι προφανές ότι, από την ψυχρή λογική των αριθμών, δεν έχουν την παραμικρή βάση.
Επίσης, το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της ομάδας είναι η πολιτική αμορφία της. Οι απόψεις για την ευρωπαϊκή ενοποίηση κυμαίνονται ανάμεσα στον σταθερό φιλοευρωπαϊκό προσανατολισμό της κύριας συνιστώσας, που είναι το γερμανικό κόμμα της Αριστεράς (Die Linke), που υποστηρίζει τη συνταγματική θέσμιση της Ευρώπης, σύμφωνα με όσα έχει προτείνει ο Χάμπερμας, και στον ακραίο απορριπτισμό της ευρωπαϊκής ενοποίησης, τον οποίο στηρίζουν διάφορα κομμουνιστογενή κόμματα που συμμετέχουν στην ομάδα, τα οποία θεωρούν την ΕΕ «επιλογή του κεφαλαίου, που προωθεί μέτρα προς όφελος των μονοπωλίων, της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, που ενισχύει τα χαρακτηριστικά της ως ιμπεριαλιστικού οικονομικού, πολιτικού και στρατιωτικού μπλοκ αντίθετου στα συμφέροντα της εργατικής τάξης, των λαϊκών στρωμάτων, εντείνει τους εξοπλισμούς, τον αυταρχισμό, την κρατική καταστολή, περιορίζοντας κυριαρχικά δικαιώματα».
Ο ακραίος αντιευρωπαϊσμός τους εκφράζεται με τη θέση ότι «η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι το ευρωπαϊκό ιμπεριαλιστικό κέντρο, στηρίζει επιθετικά σχέδια ενάντια στους λαούς και ευθυγραμμίζεται με ΗΠΑ και ΝΑΤΟ, ο μιλιταρισμός είναι δομικό της στοιχείο». Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν το ΚΚΕ, το ΑΚΕΛ, το Κομμουνιστικό Κόμμα Βοημίας-Μοραβίας και άλλα που έχουν συγκροτήσει ένα είδος φράξιας εντός της ομάδας, με τίτλο «Πρωτοβουλία Κομμουνιστικών και Εργατικών Κομμάτων για τη μελέτη, την επεξεργασία ευρωπαϊκών θεμάτων και τον συντονισμό της δράσης».

Είναι πολιτικά επικίνδυνοι οι ευρωσκεπτικιστές;
Μιλώντας με αριθμητικούς όρους, οι ευρωσκεπτικιστές δεν είναι, ακόμα τουλάχιστον, πολιτικά επικίνδυνοι. Ναι μεν, υπάρχει άνοδος του ευρωσκεπτικισμού, αλλά όχι σε τέτοιο βαθμό που να θέτει σε αμφισβήτηση τον σκληρό πυρήνα του ευρωπαϊκού πολιτικού πολιτισμού.
Οι τέσσερις βασικές πολιτικές οικογένειες στο Ευρωκοινοβούλιο, οι οποίες εκφράζουν διαφορετικές όψεις της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας, δηλαδή το Λαϊκό Κόμμα, το Σοσιαλιστικό Κόμμα, οι Φιλελεύθεροι, και οι Πράσινοι, προβλέπεται ότι θα συγκεντρώσουν περίπου το 71% των εδρών στο επικείμενο Ευρωκοινοβούλιο. Στο προηγούμενο Ευρωκοινοβούλιο είχαν 79%. Άρα έχουμε υποχώρηση των τεσσάρων βασικών δυνάμεων, αλλά όχι σε βαθμό ο οποίος να δείχνει ανατροπή της υφιστάμενης κατάστασης.
Από αυτές τις τέσσερις ομάδες, οι Σοσιαλιστές έχουν αξιοσημείωτη άνοδο σε αριθμό εδρών (από 194 σε 201), σε βαθμό που να απειλούν το Λαϊκό Κόμμα, που χάνει πολλές έδρες (από 275 πέφτει σε 217). Απώλειες καταγράφουν και οι Πράσινοι (από 58 σε 44), και οι Φιλελεύθεροι (από 85 σε 59).
Λαμβάνοντας υπόψη πιθανές συμμαχίες, το Pollwatch έκανε στις 20 Μαΐου 2014 την ακόλουθη πρόβλεψη για την κατανομή των πολιτικών ομάδων:

Με βάση αυτό τον πίνακα, πρώτο είναι το Λαϊκό Κόμμα, δεύτεροι οι Σοσιαλιστές, τρίτοι οι Φιλελεύθεροι, τέταρτοι οι σκληροί ευρωσκεπτικιστές της Ευρώπης της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας (EFD), πέμπτη η Συνομοσπονδιακή Ομάδα της Ευρωπαϊκής Ενωτικής Αριστεράς/Αριστερά των Πρασίνων των Βόρειων Χωρών, έκτοι οι ήπιοι ευρωσκεπτικιστές των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών (ECR),  έβδομοι οι Πράσινοι και όγδοοι  οι ακροδεξιοί της Ευρωπαϊκής Συμμαχίας για την Ελευθερία (EAF) Φυσικά αυτή η σειρά μπορεί να ανατραπεί εάν το κόμμα του Γκρίλο συμμετάσχει στους Πρασίνους που από την έβδομη μπορεί να καταλάβουν την τέταρτη θέση.
Συμπερασματικά, η πολιτική επιρροή του «στρατού των ατάκτων» του ευρωσκεπτικισμού παραμένει περιθωριακή. Εκείνο που είναι περισσότερο ανησυχητικό είναι ότι η ατζέντα του λαϊκισμού, του ευρωσκεπτικισμού και της ακροδεξιάς μετατρέπεται σταδιακά σε πολλές χώρες από περιθωριακή σε ηγεμονική. Η επινοητικότητά της στην εφεύρεση εχθρών και το απλουστευτικό και εύληπτο πολιτικό της μήνυμα, σταδιακά υιοθετούνται από τα κόμματα εξουσίας. Παράλληλα, η ατζέντα της ηγεμονεύει στον δημόσιο λόγο, διεισδύει στα μέσα ενημέρωσης, εισχωρεί στον κοινό νου, κυριαρχεί στον δημόσιο διάλογο. Γίνεται «αυτονόητη».
Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, τα κόμματα εξουσίας αρνούνται να δώσουν τη μάχη των ιδεών, αρνούνται να υπερασπιστούν τη φιλελεύθερη δημοκρατία και αρκούνται σε μια τεχνοκρατική και ιδεολογικά ουδέτερη διαχείριση της εξουσίας. Με τον τρόπο αυτό, δημιουργούν το εύφορο έδαφος, την κοινωνική ζήτηση, για τις ακροδεξιές και τις λαϊκιστικές πολιτικές δοξασίες.
Το κρίσιμο για τις επερχόμενες ευρωεκλογές είναι η συμμετοχή όσο το δυνατόν περισσότερων πολιτών στην ψηφοφορία. Μέσα σε 38 χρόνια η συμμετοχή στις ευρωεκλογές έχει πέσει από το 62% το 1979, στο 43% το 2009. Υπάρχουν ισχυροί φόβοι ότι ίσως η συμμετοχή να μειωθεί και άλλο, δεδομένου ότι σε κάποιες χώρες, όπως η Πολωνία, η συμμετοχή δεν θα ξεπεράσει το 20%. Όπως εύστοχα υπογραμμίζει η Ulrike Guérot, «Η κινητοποίηση για την ψήφο στο Ευρωκοινοβούλιο είναι ο καλύτερος τρόπος για να ενισχυθούν οι μη λαϊκιστικές δυνάμεις, και επομένως να επιστρέψει η Ευρώπη σε εκείνους στους οποίους ανήκει: στους πολίτες της!».
Μεγαλύτερη συμμετοχή στις ευρωεκλογές σημαίνει περισσότερη Ευρώπη, σημαίνει ότι οι πολίτες στέλνουν ένα ηχηρό μήνυμα στις πολιτικές ηγεσίες ότι πρέπει να πάψουν να βολεύονται με τα ατομικά αδιάβροχα των εθνικών κρατών και ότι πρέπει να αναζητήσουν μια κοινή ομπρέλα. Η προσπάθεια για ένα Ευρωκοινοβούλιο για το οποίο θα έχουν ψηφίσει τουλάχιστον 50% των Ευρωπαίων πολιτών, όπου οι λαϊκιστικές δυνάμεις θα είναι στο περιθώριο, πρέπει να είναι ο στόχος όλων των μεταρρυθμιστικών δυνάμεων.
* Τα βασικά σημεία αυτού του κειμένου εκφωνήθηκαν σε ομιλία στο Ινστιτούτο Διπλωματίας του Deree, στις 15 Μαΐου 2014, με θέμα «Η Ευρώπη στο σταυροδρόμι Λαϊκισμού και Άκρας Δεξιάς».

Ο Πέτρος Παπασαραντόπουλος είναι συγγραφέας. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Μύθοι και Στερεότυπα της Ελληνικής Κρίσης»