Στα νύχια των ολοκληρωτισμών

Του Γιώργου Σιακαντάρη, ΝΕΑ, 4.2.14
«Σκέψου αυτόνομα»: η σημασία των ατόμων στην πρόοδο των κοινωνιών

Σε μια περίοδο που η χώρα είναι παγιδευμένη στις απαιτήσεις της τρόικας, στον λαϊκισμό του ΣΥΡΙΖΑ και στην αδυναμία (ή μήπως απροθυμία;) των δυνάμεων της Κεντροαριστεράς να καταθέσουν στην κοινωνία μια σοβαρή εναλλακτική κυβερνητική πρόταση, η οποία ίσως κινούσε κάποιες διαδικασίες εξορθολογισμού στην αξιωματική αντιπολίτευση, η καλύτερη «απόδραση» είναι ένα βιβλίο από τον χώρο της όντως υψηλή λογοτεχνία. Ο λόγος για το βιβλίο του Βασίλι Γκρόσμαν «Ζωή και Πεπρωμένο» που με μεγλαλη καθυστέρηση κυκλοφορεί επιτέλους στα ελληνικά (μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα, εκδ.Γκοβόστη). Ο Γκρόσμαν υπήρξε σοβιετικός πολίτης και ανταποκριτής στα μέτωπα του πολέμου, ιδίως στο Στάλινγκραντ. Και το κορυφαίο βιβλίο του για το οποίο γίνεται λόγος στέλνει τους αναγνώστες κατευθείαν στο μεγάλο φιλοσοφικό πρόβλημα της σχέσης του ατόμου με την ολοκληρωτική εξουσία και τη βία. Κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 80 στη Σόφια του Ζίφκοφ και του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, όπου έζησα κι εγώ, κυκλοφορούσαν σε αντίγραφα αποσπάσματα αυτού του βιβλίου στα ρώσικα, αλλά και μερικά στα βουλγαρικά ( τα λεγόμενα σάμιζνταντ – αυτοεκδόσεις), η κατοχή των οποίων αποτελούσε μεγάλη απειλή για την ελευθερία του κατέχοντος, αλλά και δείγμα της βούλησης του για ελευθερία. Το βιβλίο εστιάζει στην περίοδο της πολιορκίας του Στάλινγκραντ, αλλά ο πυρήνας του ακουμπά στην αυτόνομη βούληση του ανθρώπου, ο οποίος σε συνθήκες ολοκληρωτισμού αγωνίζεται για την ελευθερία του.

Παλαιότερα, αλλά και σήμερα, το ΚΚΕ κατηγορεί ως «νεροκουβαλητές στον μύλο της αντίδρασης», όσους από δημοκρατικές αριστερές και σοσιαλδημοκρατικές θέσεις διαφωνούν με τις απόψεις του. Στο βιβλίο του Γκρόσμαν «Ζωή και Πεπρωμένο» παρατηρούμε ανθρώπους αλεσμένους από τους μύλους του ολοκληρωτισμού, οι οποίοι όμως διψούν για λίγες σταγόνες ελευθερίας, τις οποίες και αναζητούν στις στέπες, στα χαρακώματα, στα επιστημονικά εργαστήριά, όταν βρίσκονται με τους αγαπημένους και τις αγαπημένες τους, αλλά και όταν είναι έγκλειστοι/-ες στα χιτλερικά ή στα σοβιετικά στρατόπεδα, ακόμη και την ώρα που οδηγούνται στο κρεματόριο.

Όλοι αυτοί είναι ένοχοι, γι’ ένα και μόνο έγκλημα. Διότι διαφωνούν με τα δυο ολοκληρωτικά συστήματα και ως εκ τούτου κρίνονται επικίνδυνοι για τους ηγέτες και εγώ δεν ξέρω τι άλλο. Κατηγορούνται ότι παρέμειναν άτομα σ’ ένα σύστημα που θεωρεί ως μεγαλύτερο εχθρό του την ατομικότητα, το καντιανό «σκέψου αυτόνομα» (sapere aude). Παρέμειναν άτομα σ’ ένα σύστημα όπου ο ηγέτης, το κόμμα, η φυλή, η κοινότητα είναι το παν και το άτομο είναι το τίποτα. Εκεί όμως, όπου το άτομο είναι τίποτα, εκεί η ηθική του διαλόγου, η ευγένεια στις διαπροσωπικές σχέσεις, η αυτοκριτική, η αμφιβολία και φυσικά η παιδεία είναι το Μηδέν.

Και όχι μόνο αυτό. Όπου δεν υπάρχουν άτομα που έχουν γνώση της αυθύπαρκτης αξίας τους, εκεί δεν υπάρχουν και κοινωνίες αλληλεγγύης. Γιατί μόνο τα αυτόνομα άτομα αισθάνονται την έννοια της αλληλεγγύης- πρόσωπα του βιβλίου όπως μια μητέρα που μόλις έχει βρει το νεκρό παιδί της, αλλά την ίδια στιγμή δίνει στον γερμανό αιχμάλωτο ένα κομμάτι ψωμί απ’ αυτό που δεν της περισσεύει. Άτομο με αυτονομία είναι ο σοβιετικός στρατιώτης που πρόκειται να εκτελεστεί, αλλά λίγο πριν τον πάρουν για την εκτέλεση, φτιάχνει με κάτι ψιχία ένα λαγό, σαν αυτούς που έβλεπε στα δάση του φτωχικού «κουλάκικου» ουκρανικού σπιτικού του. Αυτόνομος είναι ο τολστοϊστής κρατούμενος που αρνείται να συμβάλλει στην κατασκευή του θαλάμου εξόντωσης των εβραίων και οδηγείται στην εκτέλεση ο ίδιος.

Στον ολοκληρωτισμό είσαι εργάτης, κουλάκος, μέλος του κόμματος, ανακριτής και ανακρινόμενος, ηγέτης και κρατούμενος, αλλά κυρίως είσαι ένας άνθρωπος αποστειρωμένος από την ανθρωπιά σου, ένας οιονεί ένοχος. Περιγράφεται υποδειγματικά από τον Γκρόσμαν, ο οποίος βάζει τον κρατούμενο πρώην κομισάριο Κρίμοβ να λέει: «Η ιδέα της ατομικής αθωότητας είναι μεσαιωνικό κατάλοιπο… Ο Τολστόι είπε πως κανένας δεν είναι ένοχος. Εμείς στη Τσεκά πήγαμε ακόμα πιο πέρα. Είπαμε πως κανένας δεν είναι αθώος». Στον ολοκληρωτισμό απέναντι στη δικαιοδοσία του κράτους και του ηγέτη όλοι είναι ένοχοι.

Και όμως μέσα σ’ αυτό το ζόφο υπάρχουν φωτεινά παραδείγματα αντίστασης. Γιατί άπαξ και με τη νεωτερικότητα ο άνθρωπος κατόρθωσε να ξεφύγει από το κοπάδι της ομάδας στην οποία ανήκε, η ελευθερία ως θεμελιώδης αρχή της ζωής δεν γυρίζει πίσω. Ο Βασίλι Γκρόσμαν θα παραμείνει αιώνιος φύλακας αυτού του θεμελίου.

Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι κοινωνιολόγος, συγγραφέας, μέλος της συντακτικής επιτροπής της Μεταρρύθμισης