Η παρακμή μιας δημοκρατικής ουτοπίας

 Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο του Βρετανού ιστορικού Μαρκ Μαζάουερ «Κυβερνώντας τον κόσμο» (μετάφραση Ελένη Αστερίου, εκδόσεις «Αλεξάνδρεια»). Ο Μαζάουερ εξιστορεί και αναλύει εδώ τις διάφορες προσπάθειες για την εδραίωση μιας παγκόσμιας τάξης και την καθιέρωση θεσμών διεθνούς διακυβέρνησης, είτε με συμφωνίες μεταξύ κρατών είτε με τη δημιουργία διεθνών οργανώσεων (από την Κοινωνία των Εθνών ώς τα Ηνωμένα Εθνη). Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης που έδωσε ο Μαρκ Μαζάουερ στην ιταλική περιοδική επιθεώρηση «Limes».

• Το βιβλίο σας «Κυβερνώντας τον κόσμο» καταλήγει με τη φράση «Η ιδέα της κυβέρνησης του κόσμου γίνεται το όνειρο του χθες». Μπορείτε να μας την εξηγήσετε;

Εχουμε χάσει την πίστη στους θεσμούς και στην ικανότητά τους να διαπλάθουν το μέλλον και να καθοδηγούν την καθημερινή ζωή. Ακριβώς αυτή η πίστη είχε επιτρέψει στις προηγούμενες γενιές να οικοδομούν και να διατηρούν τόσο εθνικούς όσο και διεθνείς θεσμούς διακυβέρνησης. Σήμερα τη θέση τους μπορούν να καταλαμβάνουν οι αγορές, το Διαδίκτυο και άλλες μορφές σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, ή τουλάχιστον έτσι ελπίζουν οι αισιόδοξοι. Αλλά δεν νομίζω ότι διαθέτουν και τις δυνατότητές τους. Στην καλύτερη περίπτωση, μπορούν να αντικατασταθούν από ένα είδος τεχνικής και διαχειριστικής δεξιότητας.

• Σε ποιο σημείο βρίσκεται η ουτοπία της ένωσης της Ευρώπης;

Εχει πάρει μια κακή πορεία. Στις απαρχές της η διαδικασία ενοποίησης είχε πετύχει εξαιρετικά αποτελέσματα, συμβάλλοντας στο να καταστήσει τον πόλεμο στην ευρωπαϊκή ήπειρο μιαν επιλογή σχεδόν αδιανόητη. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 βοήθησε να ευημερήσουν οι ευρωπαϊκές χώρες και να αναγεννηθεί η εμπιστοσύνη στη δημοκρατία.

• Ή να εδραιωθεί η δημοκρατία εκεί όπου δεν υπήρχε, όπως στην Ιταλία…

Σίγουρα, από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η δημοκρατία βγήκε πολύ διαφορετική, πιο λαϊκή και πιο αποδεκτή. Ωστόσο, αυτό το ρόδινο πλαίσιο έχει ανατραπεί από το σχέδιο του κοινού νομίσματος. Στις δεκαετίες του 1980 και 1990, οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί σαγηνεύτηκαν από την ιδέα της ενίσχυσης του χρηματοπιστωτικού τομέα της παγκόσμιας οικονομίας, που εκείνη την εποχή θεωρούσαν ότι αντιπροσωπεύει το μέλλον. Ετσι περιόρισαν στο ιστορικά ελάχιστο τον έλεγχο του κεφαλαίου. Αλλά η νέα ουτοπία της παγκοσμιοποίησης, ειδικά στη χρηματοπιστωτική της πτυχή, αποκαλύφθηκε ένα δηλητηριασμένο ποτήρι. Σε αυτό το πλαίσιο εγγράφεται και η αρχιτεκτονική της νομισματικής ένωσης. Εκείνη την εποχή δεν έγινε αρκετή συζήτηση για την ακαμψία της και για το ζήτημα της ανάπτυξης. Ολοι στις Βρυξέλλες –και στο Βερολίνο- θα έπρεπε να έχουν ήδη αντιληφθεί ότι, αν η πορεία δεν αλλάξει, το ευρώ κινδυνεύει να αποδιοργανώσει ολόκληρο το ευρωπαϊκό σχέδιο.

• Οσο για τις άλλες παγκόσμιες δυνάμεις, η Αμερική συνεχίζει να σκέφτεται με οικουμενικούς όρους;

Συνεχίζει να πιστεύει ότι κατέχει το μήνυμα για τον κόσμο και γι’ αυτό νομίζει ακόμα ότι είναι το εξαιρετικό έθνος. Παρ’ όλα αυτά, η αυτοπεποίθηση της κοινωνικής επιστήμης, και ιδιαίτερα της οικονομίας, κλονίστηκε και η ακαδημαϊκή συζήτηση για τα μαθήματα που πρέπει να αφομοιωθούν δεν μεταφράζεται σε νέες πρακτικές συμβουλές.

• Υπάρχει, ωστόσο, μια συζήτηση για τον μετα-αμερικανικό κόσμο.

Αναφέρεται κυρίως στη διάλυση της αυταπάτης για την προώθηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας, που αντανακλά την αγωνία να βλέπουν να περιορίζεται η ικανότητα της Αμερικής να εισακούεται στο εξωτερικό. Οι πιο ενεργοί σε αυτή τη συζήτηση είναι σχολιαστές όπως ο Φαρίντ Ζακαρία ή ινστιτούτα όπως το Council on Foreign Relations, που πιέζουν την κυβέρνηση Ομπάμα να υποστηρίξει την επέκταση της δημοκρατίας αλλά με τρόπο πιο έξυπνο σε σχέση με το παρελθόν –λες και το πρόβλημα ήταν ότι το έκαναν με ανόητο τρόπο.

• Οταν μιλούν για οικουμενική δημοκρατία οι Αμερικανοί έχουν στον νου τους τη δική τους δημοκρατία;

Ναι, θα ήθελαν να δουν να αντιγράφεται η δική τους εκδοχή δημοκρατίας, με εξαίρεση τους εκπροσώπους των λόμπι και τους απίστευτους καβγάδες μεταξύ αυτών που αποφασίζουν. Τους διαφεύγει η ιδέα ότι η δημοκρατία είναι μια κοινωνική συμφωνία και όχι μια απλή τεχνική διακυβέρνησης, μια ιστορική διαδικασία και όχι ένα αφηρημένο μοντέλο προς εφαρμογή.

• Η ιδέα της διακυβέρνησης του κόσμου προϋποθέτει ότι πιστεύουμε στην έννοια της κυριαρχίας. Πέρα από το γεγονός ότι η κυριαρχία δεν έχει το ίδιο νόημα για όλους, μπορεί να υπάρξουν διεθνείς κυριαρχίες;

Το μεγάλο λάθος δεν έγκειται στο να θεωρούμε ότι τα έθνη είναι οι κατάλληλοι κυρίαρχοι, αλλά ότι αυτός ο παράγοντας είναι εμπόδιο στην ανάδυση μιας διεθνούς κυριαρχίας. Ιστορικά, οι επιτυχημένες διεθνείς αρχιτεκτονικές ήταν εκείνες που αναγνώριζαν την αντοχή των εθνικών θεσμών και συνεργάζονταν με αυτούς. Η Ευρωπαϊκή Ενωση είναι μια προφανής απόδειξη, καθώς οι εμπνευστές της ήταν κυβερνήτες κρατών. Ακόμα και οι τωρινές πολύ αρνητικές δημοσκοπήσεις στην Ευρώπη υποδεικνύουν αυτή τη σχέση: οι άνθρωποι χάνουν την εμπιστοσύνη τους στις Βρυξέλλες όταν χάνουν την εμπιστοσύνη τους και στις δικές τους εθνικές ελίτ.

• Είναι εφικτή μια διεθνής δημοκρατία;

Ορισμένοι θεωρητικοί υποστηρίζουν την αναγκαιότητα να διαλυθεί κάθε εθνική οργάνωση ή να δημιουργηθεί ένα μοναδικό παγκόσμιο Κοινοβούλιο. Πρόκειται για ένα σχέδιο εντελώς αβάσιμο και για τον λόγο ότι δεν υπάρχει καμιά απόδειξη ότι ενδιαφέρεται κανείς γι’ αυτό. Προς το παρόν, οι άνθρωποι δεν εμπιστεύονται πλέον ούτε καν το δικό τους Κοινοβούλιο. Φανταστείτε πόσο θα εμπιστεύονταν ένα υπερεθνικό Κοινοβούλιο!

• Επομένως αυτή η κρίση των θεσμών δεν είναι τίποτε άλλο από μια κρίση της πολιτικής;

Ακριβώς. Το πρόβλημα είναι ότι κανείς δεν πιστεύει πλέον στον πολιτικό χαρακτήρα των θεσμών, με πρώτους τους ίδιους τους πολιτικούς. Φαίνεται ότι όλα πρέπει να αποπολιτικοποιηθούν, ότι όλα πρέπει να αναχθούν σε καθαρά τεχνικά ζητήματα.

• Η κυριαρχία της τεχνοκρατίας, ακριβώς. Αν κανείς δεν πιστεύει πλέον στη δημοκρατία, μπορούμε να φανταστούμε τη δυστοπία μιας παγκόσμιας τεχνοκρατικής κυβέρνησης;

Οι απλοί άνθρωποι αποδίδουν ακόμα σημασία στην ένταξή τους σε ένα ιδεώδες πολιτικής κοινότητας. Παραδόξως, εκείνοι που έχουν χάσει την εμπιστοσύνη τους στην έννοια της πολιτικής είναι οι πολιτικοί. Αυτό συμβαίνει και επειδή η τεχνοκρατία μεταθέτει το πρόβλημα της αναζήτησης της συναίνεσης, που έχουν οι πολιτικοί. Και είναι πάντοτε οι πολιτικοί εκείνοι που πρέπει να πείσουν ότι είναι υποχρεωμένοι από τους καιρούς να παραχωρήσουν προνόμια στις αγορές ή στους χρηματοπιστωτικούς θεσμούς. Ισως θα έπρεπε να παρατηρούμε με μεγαλύτερη προσοχή ποιος αποφασίζει να γίνει πολιτικός, τη γνώση που έχει για τον κόσμο και τον βαθμό που συνειδητοποιεί ότι είναι η πηγή του προβλήματος.

• Αν αυτή η νέα ευρωπαϊκή κρίση που ξέσπασε από το κοινό νόμισμα συνεχιστεί, ποιο θα είναι το αποτέλεσμα με γεωπολιτικούς όρους;

Η πτώση των φραγμών εναντίον των εξτρεμισμών. Η Ευρώπη θα γίνει ιδεολογικά πολύ πιο αβέβαιη, ασταθής και ανυπεράσπιστη. Αρκεί να κοιτάξουμε αυτό που συμβαίνει στην Ελλάδα: όταν ένα κόμμα πραγματοποιεί πράξεις βίας, φυσικής και φραστικής, η επιρροή του δεν πέφτει αλλά διατηρείται. Οπως εκείνο της Χρυσής Αυγής, που εδώ και μήνες είναι στο 13%, τρίτο κόμμα στην ελληνική πολιτική σκηνή. Θα έχουμε όλο και περισσότερα κόμματα σαν κι αυτό. Ακόμα και στη Γερμανία. Και τότε θα αρχίσουμε να ανησυχούμε αληθινά(…).