Ευημερία αριθμών ή ανθρώπων; Ηomo economicus κατά του homo ethicus

Του Θανάση Βασιλείου, Καθημερινή

---

ΝΤΑΝΙΕΛ ΚΟΕΝ

Ηomo Economicus, Ενας (παραστρατημένος) προφήτης της νέας εποχής

μετ.: Μιχάλης Μητσός, εκδ. Πόλις, 2013

Τις τελευταίες δεκαετίες υπήρξε μια ριζική μετατόπιση. Η ανάπτυξη ως αίτημα, με ιερά κριτήρια που καθορίστηκαν στο τραπέζι του δυτικού προτύπου, αφορά πλέον τις χώρες του Βορρά. Από τη Λατινική Αμερική και την Ασία ή τις οικονομίες του πρώην σοβιετικού συνασπισμού, ούτε λίγο ούτε πολύ, η ανησυχία εστιάζεται πλέον στην Ευρώπη. Η ανάπτυξη, με τη στενή λογική της ευημερίας των αριθμών, ταυτίστηκε με την οψέποτε ανθρώπινη ευτυχία, όταν όλες οι έρευνες δείχνουν μείωση της πραγματικής ευημερίας και κατακόρυφη αύξηση των αντικαταθλιπτικών. Είναι σαν να «κατασκευάζουμε μόνοι τη δυστυχία μας», λέει ο Ντανιέλ Κοέν, όταν η οικονομία των ειδικών σκοπών αναλαμβάνει την οργάνωση της κοινωνίας –κυρίως την οργάνωση της εργασίας– και, εντέλει, τη διαχείριση ενός κόσμου, σε φάση που οι κοινωνικές ανάγκες μετατοπίζονται σε «μη παραγωγικούς» τομείς (παιδεία, υγεία, έρευνα, υποδομές, περιβάλλον κ.ά.), τομείς που δυσκολεύεται να παρακολουθήσει η λογική της αγοράς. Ο οικονομολόγος Ντανιέλ Κοέν (καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Paris I και στην Ecole Normale Superieure) με την κριτική που ασκεί στο ανταγωνιστικό, νεοδαρβινικό μοντέλο που έχει επιβληθεί στην οικονομία, στην ουσία επεκτείνει τις αναλύσεις της «Ευημερίας του κακού» (εκδ. Πόλις), αναστοχαζόμενος τους προβληματισμούς της ηθικής φιλοσοφίας στο κυνήγι της ατομικής και συλλογικής ευτυχίας. Το tour de force του Κοέν, από την αρχαία Ρώμη μέχρι το σημερινό Πεκίνο, μιλάει για τις αποτυχίες ενός κόσμου που θα μπορούσε να ήταν διαφορετικός, αν δεν κηδεμονευόταν από τον παραστρατημένο του προφήτη: τον homo economicus.

Ανθρωπολογικό τέρας

Ποιος είναι ο homo economicus; Ενας φανταστικός χρησιμοθήρας. Ενα «ανθρωπολογικό τέρας» κατά τον Π. Μπουρντιέ. Ενας μύθος που εφηύραν οι οικονομολόγοι από τον Ροβινσώνα Κρούσο, τον ήρωα του μυθιστοριογράφου Ντάνιελ Ντιφόου. Στην προτεσταντική του μορφή, είναι ο επιχειρηματίας του Βενιαμίν Φραγκλίνου –του ερμηνευτή των αρετών της σκοπιμοθηρικής λιτότητας–, που οδήγησε τον Μαξ Βέμπερ να χρησιμοποιήσει τις «Συμβουλές προς έναν νέο έμπορο» ως υπόδειγμα στο κλασικό «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα ανάπτυξης του καπιταλισμού». Ο Βέμπερ είχε μιλήσει για «ιδιορρυθμία της φιλοσοφίας της φιλαργυρίας», αλλά και για «ένα ήθος που προσανατολίζεται χρησιμοθηρικά…». Η ακαμψία, η λιτότητα, ο ασκητισμός και η αρνητική στάση για κάθε απόλαυση της ζωής, ο homo numericus, όρισαν το τέλος του κόσμου που θα μπορούσε να δίνει –εκτός από τον μόχθο– τους χυμούς και τις χαρές της ζωής.

Μόνον η ηθική στάση

Ο Κοέν, όπως οι περισσότεροι επικριτές της νεοκλασικής σχολής, με θαυμάσια δοκιμιακή πρόζα, δίνει τα γνωστικά όρια και τις πραγματικές ψευδαισθήσεις του homo economicus, υπογραμμίζει θεωρητικές, συλλογικές, αλλά και ατομικές αστοχίες. Υποστηρίζει ότι ο παραγκωνισμός της ηθικής, η εξαφάνιση των homo ethicus και homo empathicus από τον homo economicus, ο παραγκωνισμός του homo politicus, υπονομεύουν τις ίδιες τις ορθολογικές προσδοκίες του αδιάκοπου trade-off, ήτοι, της διαρκούς ανταλλαγής που στοχεύει τον πλούτο και πλήττει την ευτυχία, την κοινωνική αρμονία και, στην ουσία τους, τις πτυχές του ανθρώπου που ζητάει τη συνεργασία και την αμοιβαιότητα. Η νεοκλασική παράδοση των επιλογών του «ατυχούς προφήτη» που δρα σε μια ιδεατή ανταγωνιστική αγορά, έξω από την κοινωνία και την ιστορία, ως θεωρητικοποιημένη ιδεολογία, προσέφερε το αναγκαίο στοχαστικό (;) υπόβαθρο που, μετά το 1980, οδήγησε στις σημερινές κρίσεις. Εδώ, ο Κοέν προτείνει ηθικά αντίβαρα, σαν να συμφωνεί με αυτό που είχε πει πολύ λιτά ο Μπόρχες για τον 21ο αιώνα: «H ανθρωπότητα μπορεί ασφαλώς να σωθεί, και ένας πιθανός τρόπος είναι να υιοθετήσει ο καθένας μια ηθική στάση… Αλλον τρόπο δεν ξέρω». Και αναρωτιέται, όπως και ο ήρωας του Ραμπελαί: «Ποιο θα είναι το τέλος του τόσο παραπανίσιου μόχθου και της παραζάλης;» Προβληματισμοί επίκαιροι, παρηγορητικοί, το δίχως άλλο…