Emilio Gentile: Ανατομία του φασισμού

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

Ο ιταλικός φασισμός ήταν το πρώτο «κόμμα-πολιτοφυλακή» που κατέκτησε την εξουσία σε μια φιλελεύθερη ευρωπαϊκή χώρα, με την ξεκάθαρη πρόθεση να καταλύσει την κοινοβουλευτική δημοκρατία και να οργανώσει με ολοκληρωτικό τρόπο την κοινωνία, υποτάσσοντάς την και ενσωματώνοντάς την στο κράτος, που επιβαλλόταν δεσποτικά ως απόλυτη και κυρίαρχη αξία. Ο Εμίλιο Τζεντίλε, καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης La Sapienza, στο βιβλίο του «Φασισμός – Ιστορία και ερμηνεία» (Εκδόσεις Ασίνη, 2013), αναλύει τον ιταλικό φασισμό επισημαίνοντας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που καθορίζουν την ιστορική μοναδικότητά του. Ο Τζεντίλε παρουσιάζει τον φασισμό «όπως υπήρξε ιστορικά, δηλαδή ως ένα πολιτικό φαινόμενο σύγχρονο, εθνικιστικό, επαναστατικό, ολοκληρωτικό, ρατσιστικό και ιμπεριαλιστικό, αποφασισμένο να καταστρέψει τον δημοκρατικό και φιλελεύθερο πολιτισμό, προτεινόμενο ως ριζοσπαστική εναλλακτική στις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας». Με αφορμή την ιταλική έκδοση του βιβλίου του, ο Εμίλιο Τζεντίλε έδωσε στην εφημερίδα «L’Unità» τη συνέντευξη που ακολουθεί.

• Καθηγητή Τζεντίλε, ο φασισμός στηρίχθηκε σε έναν πολιτικό μύθο. Ωστόσο, ο Μουσολίνι ήταν ένας αμοραλιστής, ένας κυνικός ρεαλιστής, που διαμορφώθηκε στη σχολή του Μακιαβέλι, του Νίτσε και του Λε Μπον. Αξιοποιούσε τους μύθους ή πίστευε σε αυτούς;

- Υπάρχει μια αντίφαση. Αλλά είναι μια αντίφαση που χαρακτηρίζει τη νεότερη εποχή. Οι άνθρωποι των αρχών του εικοστού αιώνα γνωρίζουν ότι οι μύθοι είναι ψυχολογικές προβολές στην υπηρεσία ενορμήσεων και επιθυμιών.

Ταυτόχρονα όμως αντιλαμβάνονται ότι ο μύθος είναι θεμελιώδες στοιχείο της προσωπικής και συλλογικής ταυτότητας. Ετσι έβλεπαν τον μύθο άνθρωποι όπως ο Φρόιντ, ο Παρέτο, ο Λε Μπον, ο Σορέλ, ο Νίτσε. Εχουμε επομένως επίγνωση του ψεύδους του μύθου μαζί με την επίγνωση της αναγκαιότητάς του. Ο Μουσολίνι ριζοσπαστικοποιούσε αυτήν την επίγνωση και τη μετέτρεπε σε εργαλείο της πολιτικής. Με την προσθήκη ενός μύθου στον οποίο αυτός πίστευε πραγματικά: του μύθου του ανθρώπου του πεπρωμένου, που ήταν μύθος νιτσεϊκής προέλευσης. Αυτός ο άνθρωπος ήταν ο ίδιος. Χρησιμοποιεί τον μύθο ως σοσιαλιστής και ως φασίστας, εγγράφοντάς τον δημιουργικά στην κρίση της φιλελεύθερης κοινωνίας. Και συνδέοντάς τον με το πεπρωμένο των διανοητικών πρωτοποριών του καιρού του, που ήταν πεισμένες ότι βρίσκονταν σε ένα σταυροδρόμι της ιστορίας. Κυνισμός και θεωρία του υπερανθρώπου συμπίπτουν έτσι στην οικοδόμηση του μύθου, ενός στοιχείου που το διεκδικεί ανοιχτά ο φασισμός ενάντια στον ορθολογισμό του 18ου και του 19ου αιώνα. Κάτι παρόμοιο θα γίνει και με τον ναζισμό.

• Αν ο Χίτλερ είχε μια μυθικο-μαγική αντίληψη, ο Μουσολίνι ήταν περισσότερο απαλλαγμένος από προκαταλήψεις και μηδενιστής, δεν νομίζετε;

- Ναι, αλλά ένιωθε εξίσου εκλεκτός και άνθρωπος του πεπρωμένου. Επιλεγμένος από την Iστορία μάλλον παρά από ένα φυλετικό ή μεταφυσικό γεγονός. Από την κρίση του πολιτισμού που έπρεπε να κορυφωθεί με τη δημιουργία ενός νέου ανθρώπου. Και ένιωθε ότι είναι ένας αισθητικός δημιουργός. Ενας πλάστης των μαζών εκπαιδευμένος στη σχολή του μακιαβελικού ρεαλισμού. 

• Και τίθεται επικεφαλής μιας φασιστικής πολιτικής θρησκείας ολοκληρωτικού τύπου…

- Ναι. Ο Μουσολίνι τελικά είναι μάλλον ένα δημιούργημα του φασισμού παρά ο δημιουργός του, όπως γενικά θεωρείται. Στον φασισμό συγκλίνουν και συνδυάζονται τόσοι παράγοντες: ο ιδεαλισμός του Τζεντίλε, ο Μποτάι, ο φουτουρισμός, ο εθνικισμός. Ο Ντούτσε δεν είναι η μοναδική ιδεολογική πηγή του φασισμού. Ολοκληρωτικά ήταν, μαζί με τον Μουσολίνι, το «καθεστώς» και το «κίνημα». Το καθεστώς είναι μόνον μια όψη του φασισμού. Εκείνο που μετράει είναι το δυναμικό ολοκληρωτικό πείραμα, που αποβλέπει στη δημιουργία του νέου ανθρώπου και που συμπαρασύρει ολόκληρη την κοινωνία. Από αυτήν την άποψη, ο φασισμός είναι αυτόνομος και δεν είναι μια αντίδραση στον μπολσεβικισμό, όπως νομίζει ο Ερνστ Νόλτε. Και ο μπολσεβικισμός είναι ένας διακριτός ολοκληρωτισμός και δεν είναι διόλου ένα έναυσμα του φασισμού και του ναζισμού. Oταν ο Μουσολίνι κατακτά την εξουσία δεν υπάρχει πλέον κανένας «κόκκινος κίνδυνος».

• Ας επιστρέψουμε στον ολοκληρωτισμό. Προβάλλεται συνήθως η αντίρρηση: στη φασιστική εικοσαετία υπήρχαν διάφορες εξουσίες, από τον θρόνο ώς το Βατικανό. Υπήρχε επομένως ένας πολύ ατελής, «πολυαρχικός» ολοκληρωτισμός. Τι απαντάτε;

- Ολες οι σύγχρονες θεωρίες του ολοκληρωτισμού συμπεριλαμβάνουν τον πλουραλισμό και τη σύγκρουση. Αυτό που μετράει είναι η σύγκλιση του συστήματος προς έναν σκοπό. Και ο Χίτλερ προχώρησε σε συμβιβασμό με την Εκκλησία και ακόμη και αυτός έπαιζε κατά καιρούς ένα μεσολαβητικό ρόλο. Παρ’ όλα αυτά, ακολουθούσε έναν ορισμένο σκοπό. Το γεγονός ότι το σχέδιο της φασιστικής Ιταλίας απέτυχε δεν αναιρεί το ότι αυτό το σχέδιο ήταν ολοκληρωτικό, όπως το είχε κατανοήσει ο Τζοβάνι Αμέντολα το 1923. Ηταν σχέδιο που έτεινε στην κινητοποίηση και τον πλήρη έλεγχο των ατόμων. Σε μια διοικούμενη οικονομία. Και σε μιαν ιεραρχία εκλεκτών φυλών στους ζωτικούς χώρους, με τους Ιταλούς ως αυτοκρατορικό λαό, αν η Ιταλία και η Γερμανία νικούσαν στον πόλεμο.

• Η θεωρία του Ούγκο Σπίριτο περί συντεχνιακής οργάνωσης ήταν μια μορφή «ανυπόμονου κομμουνισμού», όπως είπε κάποτε ο Τζοβάνι Τζεντίλε;

- Οχι, πρόκειται για παιχνίδι με τις λέξεις. Η κοινωνική οικονομία που επιθυμούσε ο φασισμός απέβλεπε στο να καθοδηγήσει τον καπιταλισμό, διαφυλάσσοντας την ιδιωτική πρωτοβουλία. Ο φασισμός ποτέ δεν θα γινόταν ένα είδος κομμουνισμού. Θα ήταν μια αδιανόητη ανατροπή.

• Ας έρθουμε στο σήμερα. Κατά τη γνώμη σας, γιατί το ζήτημα του φασισμού παραμένει ακόμα τόσο κεντρικό στην ιστοριογραφική συζήτηση και στην πολιτική πολεμική;

- Οπως γράφω στο βιβλίο μου, βρισκόμαστε σήμερα μπροστά σε μια αρκετά αμφίσημη μορφή αποφασιστοποίησης. Με άλλα λόγια, το ζήτημα αξίζει να παραμένει κεντρικό, επειδή δεν υπάρχει η πλήρης συνειδητοποίηση αυτού που αληθινά υπήρξε ο φασισμός.

Ακόμα ακούμε να λένε ότι η φασιστική εικοσαετία δεν ήταν ολοκληρωτική. Οτι εκείνο το καθεστώς αποτελούνταν μόνον από καθημερινές διαταγές και ότι συνέπιπτε σε όλα με τη μορφή του Μουσολίνι. Αναρωτιέμαι, η πορεία στη Ρώμη, η δολοφονία του Ματεότι, η καταστροφή των ελευθεριών, ο ολικός μετασχηματισμός των θεσμών, η τάση προς τον νέο άνθρωπο, ο εξονυχιστικός έλεγχος της ζωής των ανθρώπων, ο πόλεμος, όλα αυτά ήταν καρπός καθημερινών διαταγών; Ή μήπως ήταν απλώς ο καρπός μιας φυσιολογικής αυταρχικής λογικής, που μπορούσε να γίνεται αποδεκτή μέχρι το 1938; Δεν το νομίζω. Και ακόμα: η ρατσιστική νομοθεσία ήταν η μοναδική αληθινά ειδεχθής κηλίδα; Οχι. Ολα αυτά είναι τέκνα μιας δυναμικής που εγγράφεται στην επιτάχυνση του ολοκληρωτισμού που επέβαλε ο φασισμός στην Ιταλία από το 1922.

Γενικότερα, ο φασισμός είναι μια ιδιαίτερη εκδοχή της νεωτερικότητας και ως τέτοια είναι μια πάντοτε λανθάνουσα παραμόρφωση της μαζικής κοινωνίας, ίσως με διαφορετικές μορφές. Ο πειρασμός να πιστέψουμε σε συλλογικούς μύθους ή να θελήσουμε έναν «νέο άνθρωπο» δεν έχει εκλείψει. Και ο φασισμός είναι παραδειγματικός με αυτήν την έννοια. Υπήρξε το πρώτο επεκτατικό ολοκληρωτικό φαινόμενο στην Ευρώπη. Απέναντι σε έναν κομμουνισμό που κλείνεται στον εαυτό του και απαρνιέται την παγκόσμια επανάσταση. Ο φασισμός δεν υπήρξε ούτε μια θεατρινίστικη φάρσα ούτε μια «παρένθεση». Δεν υπήρξε ούτε μια αναπόφευκτη φάση του καπιταλισμού, ετεροδιευθυνόμενη από αυτόν. Υπήρξε ένας πολύπλοκος οικονομικός, ιδεολογικός, θεσμικός σχηματισμός, που διατηρούσε τη συνοχή του χάρη στον ολοκληρωτικό μύθο.