Ρέκβιεμ, ναι… αλλά για ποιους; Με αφορμή το άρθρο του Ν. Μαραντζίδη

Του Γιώργου Σιακαντάρη, www.metarithmisi.gr

Στην Καθημερινή (08-09-2013) δημοσιεύτηκε ένα άρθρο του Νίκου Μαραντζίδη, Αναπληρωτή Καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Εκεί, ο αρθρογράφος επιχειρούσε να αναδείξει τους λόγους για τους οποίους -κατά τη γνώμη του- η Σοσιαλδημοκρατία στις μέρες μας είναι μια τελειωμένη υπόθεση. Αυτή είναι μια άποψη που όταν υποστηρίζεται με σοβαρά επιχειρήματα και από αξιόλογους επιστήμονες όπως ο Μαραντζίδης, αξίζει περαιτέρω ανάγνωσης. Αυτές οι τοποθετήσεις συμβάλλουν ώστε όσοι ενδιαφέρονται για τη δημιουργία του ελληνικού σοσιαλδημοκρατικού πόλου, αντί να αναλώνονται σε κινήσεις οργανωτικού (οι προτεραιότητες του οργανωτικού δηλώνουν πάντα ελιτίστικες κινήσεις) ή άλλου χαρακτήρα, καλό θα ήταν να αλλάξουν ρότα και να ξεκινήσουν ένα διάλογο για το τι είναι σήμερα η Σοσιαλδημοκρατία και αν υπάρχει έδαφος γι’ αυτήν στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Ο Ν. Μαραντζίδης στο άρθρο του υποστήριζε ότι οι αλλαγές που συντελέστηκαν στη δεκαετία του 90, αλλαγές όπως η απώλεια ισχύος του έθνους-κράτους λόγω της παγκοσμιοποίησης και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, η μείωση του ειδικού ρόλου της εργατικής τάξης και η κατάρρευση της ιδέας πως με την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας μπορεί κανείς να αλλάξει τον κόσμο κατά το δοκούν, οδήγησαν στο «άταφο πτώμα» που ονομάζεται Σοσιαλδημοκρατία.

Θα ξεκινήσω από την απόδοση στη Σοσιαλδημοκρατία της άποψης ότι με την εξουσία στο χέρι, μπορεί κανείς να αλλάξει τον κόσμο. Νομίζω πως αυτή η θέση την αδικεί, το λιγότερο. Γιατί συστατική πράξη ίδρυσης της Σοσιαλδημοκρατίας του Μπερνστάιν, αλλά και του Κάουτσκι, ακόμη όμως και αυτής του Μπαντ Γκόντεσμπεργκ, του Επινέ, της «Ελιάς», αλλά και του δικού μας ΚΚΕ εσ ήταν ακριβώς η ρήξη με αυτή την άποψη.

Αυτή η άποψη εκφράζει την μπολσεβίκικη Αριστερά και στο βάθος τον ίδιο τον Μαρξ. Αυτός, παρόλο που θεωρούσε ότι τα διάφορα κοινωνικά συστήματα εμφανίζονται μέσα από την επέκταση συγκεκριμένων κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών, αλλαγές τις οποίες έρχεται εκ των υστέρων η πολιτική εξουσία να νομιμοποιήσει (βλ. Γαλλική Επανάσταση), παρόλο που υποστήριζε ότι ο καπιταλισμός παράγεται κοινωνικά και μετά θεσμοθετεί την εξουσία του, στα πολιτικά του κείμενα έκανε μια «στροφή». Στο μαρξικό πολιτικό σχήμα, οι δυνάμεις του σοσιαλισμού πρώτα καταλαμβάνουν την εξουσία και μετά «αλλάζουν» τις παραγωγικές και κοινωνικές σχέσεις. Ο Μαρξ έτσι οδηγήθηκε στην αποδοχή αυτού που ο ίδιος αμφισβητούσε στο Κεφάλαιο. Αντιμετώπισε τον καπιταλισμό όχι ως σύνολο πολύπλοκων σχέσεων, αλλά ως πράγμα, το οποίο μπορεί να αντικατασταθεί από τη βούληση του όποιου επαναστατικού υποκειμένου. Ο ολοκληρωτισμός ήταν έτσι δύο βήματα μακριά. Ο Λένιν έκανε το πρώτο και Στάλιν το δεύτερο.

Ακριβώς η ριζική αμφισβήτηση αυτής της πλευράς της σκέψης του Μαρξ και των επιγόνων του, αποτέλεσε τη συστατική πράξη ίδρυση της Σοσιαλδημοκρατίας. Γι’ αυτήν, καμία κοινωνία δεν αλλάζει προς την πλευρά της άρσης των ανισοτήτων, αν δεν υπάρχει ένα αναπτυγμένο μοντέλο παραγωγής, το οποίο αυτό και μόνο αυτό θα επιτρέπει στην πολιτική βούληση να προχωράει σε αναδιανεμητικές πολιτικές. Επομένως είναι πολύ άδικο να αποδίδεται στη Σοσιαλδημοκρατία η άποψη ότι με τη βουλησιαρχία της κρατικής εξουσίας, μπορεί κανείς να αναποδογυρίσει τον κόσμο.

Οι άλλες δύο κύριες -κατά Μαραντζίδη- αιτίες του «θανάτου» της Σοσιαλδημοκρατίας, ήταν ο μαρασμός του κράτους- έθνους και η φθίνουσα πορεία της εργατικής τάξης. Αυτές είναι θέσεις που υποστηρίζονται από πλειάδα επιστημόνων, αναλυτών και πολιτικών παραγόντων. Νομίζω όμως ότι και σ’ αυτήν την περίπτωση γίνεται μια παρανόηση όσον αφορά την αντίληψη για το τι είναι Σοσιαλδημοκρατία.

Η Σοσιαλδημοκρατία γίνεται αντιληπτή με τους όρους που η Τρίτη Διεθνής και το κομμουνιστικό κίνημα αντιλαμβάνονταν τον εαυτό τους. Οι κομμουνιστές πίστευαν ότι είναι οι μοναδικοί εκπρόσωποι της εργατικής τάξης, της μόνης τάξης που μπορεί να χειραφετήσει όλη την κοινωνία και ότι το μέσο γι’ αυτήν την χειραφέτηση ήταν η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής. Το να υποστηρίζει όμως κανείς ότι η στήριξη στην εργατική τάξη και η χρήση του κράτους αποτελούν τον αυτοσκοπό και της Σοσιαλδημοκρατίας, αποτελεί θεμελιακό λάθος. Συγχέει τα μέσα της Σοσιαλδημοκρατίας με τους στόχους της.

Είναι λανθασμένη προσέγγιση να εκλαμβάνει κανείς τη σύνδεση της Σοσιαλδημοκρατίας με την εργατική τάξη ως «ουσία» της πολιτικής της. Η εργατική τάξη ήταν για τη Σοσιαλδημοκρατία υποκείμενο της πολιτικής της και όχι αυτοσκοπός. Η Σοσιαλδημοκρατία ένα μόνο σκοπό είχε, τη μείωση των ανισοτήτων σε συνθήκες ελεύθερης οικονομίας και δημοκρατικών διαδικασιών. Σκοπός που επιτυγχάνεται μέσω εκείνης της αναδιανομής, η οποία στηρίζεται σ’ ένα μοντέλο παραγωγής που σέβεται και ελέγχει την αγορά και ταυτοχρόνως χρησιμοποιεί το κράτος παροχής υπηρεσιών ως αναπτυξιακή μεταβλητή και όχι απλώς ως εργαλείο μιας εκ των υστέρων στήριξης των ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων. Το σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο πρόνοιας, είναι ένα προληπτικό της φτώχειας μοντέλο και όχι ένα μοντέλο που έρχεται εκ των υστέρων να λειτουργήσει ως δίκτυ ασφαλείας. Ως μοντέλο που στοχεύει απλώς στην απάλυνση των βαρών της φτώχειας και όχι στην αποτροπή της, το αντιλαμβάνονται μόνο όσοι δεν έχουν απαλλαγεί από τις λογικές του κρατισμού.

Είναι όμως σίγουρο ότι η Σοσιαλδημοκρατία σήμερα οφείλει να επανεξετάσει το γεγονός ότι οι πολιτικές της δεν μπορούν άλλο να εγκλωβίζονται στο πλαίσιο των παλαιών υποκειμένων της πολιτικής, όπως ήταν η εργατική τάξη και το κράτος-έθνος. Η Σοσιαλδημοκρατία, για να αναπτυχθεί εκ νέου, πρέπει να ανακαλύψει τον συνασπισμό των μεσαίων με τα ασθενέστερα στρώματα και το όχημα πλέον της επανόδου της θα είναι οι πολιτικές που θα ασκούνται στο επίπεδο των ενώσεων και των συμμαχιών των κρατών σε παγκόσμιο επίπεδο.

Αν τα πράγματα είναι έτσι, τότε τι φταίει και είτε με ήλιο είτε με βροχή, «ψοφούν τα πρόβατα της Σοσιαλδημοκρατίας»; Το ’90, όντως έγινε μια μεγάλη αλλαγή στην πολιτική της Σοσιαλδημοκρατίας, μόνο που δεν είναι αυτή που επικαλείται η πλειοψηφία των αναλυτών. Η Σοσιαλδημοκρατία ούτε για μια στιγμή δεν απεμπόλησε το αίτημα της κοινωνικής αναδιανομής. Μόνο που ενώ μέχρι τότε θεωρούσε ότι η προϋπόθεση για την αναδιανομή ήταν η ανάπτυξη του παραγωγικού κεφαλαίου, από το ’90 και ύστερα έγινε θύμα εκείνης της αντίληψης που υποστηρίζει ότι η ανεξέλεγκτη ροή των χρηματοοικονομικών προϊόντων, μεγαλώνει την πίτα της αναδιανομής περισσότερο απ’ όσο η στηριζόμενη στο παραγωγικό κεφάλαιο ανάπτυξη.

Αυτό ήταν το πρώτο της σφάλμα. Το δεύτερο αφορά την ιδεολογική στροφή στο ζήτημα του πώς αυξάνεται η παραγωγικότητα. Πίστεψε πως ο πλέον ασφαλής τρόπος για την άνοδο της παραγωγικότητας, ήταν η μείωση του κόστους εργασίας σ’ εθνικό επίπεδο. Όπως δείχνουν οι γερμανικές εκλογές, ακόμη και σήμερα δεν κατανοεί ότι το ζητούμενο δεν είναι να μειωθεί το κόστος εργασίας σε εθνικά επίπεδα, αλλά να αυξηθεί αυτό σε χώρες που έχουν πάρα πολύ χαμηλό δικό τους κόστος εργασίας. Αυτό σημαίνει ότι οφείλει να προτείνει πολιτικές οι οποίες όντως θα ξεφεύγουν από το εθνικό κλουβί. Να προτείνει παγκόσμιες και όχι εθνολαϊκίστικες πολιτικές. Αυτά όμως είναι θέματα που αφορούν τους πολιτικούς και τους οργανικούς διανοούμενους της Σοσιαλδημοκρατίας και όχι τους «νεκροθάφτες». Η μετατόπιση του ιδεολογικού της παραδείγματος και όχι κάποια προδοσία, ούτε η φθορά του κράτους πρόνοιας ή της βιομηχανικής εργατικής τάξης, είναι η κύρια αιτία της αδυναμίας της Σοσιαλδημοκρατίας να ανακάμψει. Βεβαίως, οφείλω, για να μη χαρακτηριστώ και δικαίως ως εκτός πραγματικότητας, ότι για μερικούς αυτή η στροφή δεν οφείλονταν μόνο σε ιδεολογικούς λόγους, αλλά και σε λόγους καθαρά προσωπικών οικονομικών συμφερόντων. Από εδώ απορρέει και η ροπή πολλών στελεχών της προς τον καπιταλισμό των σκανδάλων.

Αν κανείς ερμηνεύει τη Σοσιαλδημοκρατία ως σταθερό απότοκο της ισχύος της εργατικής τάξης και του κράτους- έθνους, τότε αυτή είναι όντως νεκρή. Αν όμως κανείς θεωρεί ότι το μόνιμο στοιχείο της είναι το αίτημα της αναδιανομής και τα συγκυριακά μέσα της ήταν η βιομηχανική εργατική τάξη και το κράτος- έθνος, τότε αυτή όχι μόνο δεν είναι νεκρή, αλλά είναι και περισσότερο αναγκαία από ποτέ.

Ίσως εδώ χρειάζεται ένα ρέκβιεμ, έχει δίκιο ο Μαραντζίδης. Αυτό όμως αφορά τη μηχανική αντίληψη για το τι είναι Σοσιαλδημοκρατία και όχι την ίδια. Αυτή, απλώς χρειάζεται να ανακαλύψει τους σύγχρονους παγκόσμιους παραγωγικούς δρόμους που οδηγούν στην αναδιανομή και τους νέους ταξικούς της συμμάχους.

Το επόμενο βιβλίο που ετοιμάζει ο Γ. Σιακαντάρης έχει τίτλο «Η Σοσιαλδημοκρατία στην κλίνη του Προκρούστη»

Ο Γιώργος Σιακαντάρης είναι κοινωνιολόγος, συγγραφέας