Μάριο Βάργκας Λιόσα: Η παρακμή της κουλτούρας

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

Ζούμε το τέλος της κουλτούρας, με την έννοια που δίναμε μέχρι τώρα σ’ αυτήν τη λέξη. Ζούμε τον θάνατο μιας μορφής πολιτισμού και τη γέννηση του «πολιτισμού του θεάματος». Ο εκδημοκρατισμός της κουλτούρας, που γεννήθηκε από μια βούληση αλτρουιστική και εξισωτική, οδήγησε στη μαζική παραγωγή ευτελών και επιφανειακών πολιτιστικών προϊόντων, που δικαιολογείται με την επίκληση των προτιμήσεων του μεγάλου αριθμού των «καταναλωτών». Αυτά υποστηρίζει, μεταξύ άλλων, ο Μάριο Βάργκας Λιόσα στο βιβλίο του «Ο πολιτισμός του θεάματος» (ισπανική έκδοση: «La civilización del espetáculo», Alfaguara, 2012). Ο Περουβιανός νομπελίστας λογοτέχνης έδωσε στην «El Pais» τη συνέντευξη που ακολουθεί.

• Υποστηρίζετε ότι η κουλτούρα έχει γίνει κοινότοπη, ότι ο ερωτισμός ηττήθηκε από την πορνογραφία, ότι το μεταμοντέρνο είναι εν μέρει ένα αποτυχημένο πείραμα… Υπάρχει κάποια διέξοδος;

Μπορούμε βέβαια να ελπίζουμε σε μιαν ανανέωση της πολιτιστικής ζωής και στο ότι αυτή θα εγκαταλείψει τον όλο και πιο επιπόλαιο κι επιφανειακό χαρακτήρα που είναι ένα από τα κύρια γνωρίσματά της σήμερα. Οχι το μοναδικό, επειδή υπάρχουν και εξαιρέσεις στον κανόνα, ευτυχώς. Αυτή η διάδοση της κοινοτοπίας έχει συνέπειες όχι μόνο στο πεδίο της κουλτούρας αλλά και σε όλα τα άλλα. Γι’ αυτό στο βιβλίο μου αναφέρομαι στην πολιτική, στη σεξουαλική ζωή, στις ανθρώπινες σχέσεις. Ολα αυτά τα πεδία μπορεί να δεχτούν σοβαρά πλήγματα αν η κουλτούρα ζει μέσα στην κοινοτοπία, στη διαρκή επιπολαιότητα. Θυμάμαι το σοκ που υπήρξε για μένα, πριν μερικά χρόνια, η επίσκεψη στην Μπιενάλε της Βενετίας, που ήταν μια βιτρίνα του κύρους και της νεωτερικότητας, της πειραματικής τέχνης.
Υστερα από ένα ορισμένο σημείο, αφού την είχα διατρέξει για μερικές ώρες, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι εκεί υπήρχαν πολύ περισσότερη επιτήδευση και εξαπάτηση παρά σοβαρότητα και βάθος. Για μένα αυτή υπήρξε μια αρκετά σημαντική εμπειρία, που με οδήγησε να σκεφτώ. Στο τέλος του βιβλίου μου αφηγούμαι το πώς έχουν εμπλουτίσει τη ζωή μου η ανάγνωση καλών βιβλίων, η γνώση της μεγάλης ζωγραφικής παράδοσης, ο κόσμος της μουσικής, το πώς όλα αυτά έχουν δώσει ένα νόημα, μια τάξη, μιαν οργάνωση στον κόσμο. Τον έκαναν πολύ πιο ενδιαφέροντα, πλούσιο, ερεθιστικό. Πιστεύω ότι θα ήταν μια τραγωδία αν, ακριβώς σε μιαν εποχή στην οποία υπάρχει εξαιρετική τεχνολογική, επιστημονική και υλική πρόοδος, η κουλτούρα μετατρεπόταν σε καθαρή διασκέδαση, σε κάτι το επιφανειακό, αφήνοντας ένα κενό που τίποτα δεν μπορεί να το γεμίσει, επειδή τίποτα δεν μπορεί να αντικαταστήσει την κουλτούρα, όταν το ζητούμενο είναι να δώσουμε ένα βαθύτερο νόημα στη ζωή.

• Το έργο σας δεν είναι ένα παράδειγμα του γεγονότος ότι η ικανότητα αυτοκριτικής επιβιώνει;

Ναι, αλλά είναι ανησυχητικό το ότι ο πιο μεγάλος πλούτος βρίσκεται στο παρελθόν μάλλον παρά στο παρόν. Και υπάρχει και μια άλλη πλευρά. Εκτός από τη διάδοση της επιπολαιότητας, υπάρχει και ένας ψευδολόγος σκοταδισμός που ταυτίζει το βάθος με τη σκοτεινότητα και τη δυσνόητη έκφραση και που οδήγησε την κριτική στα άκρα της ειδίκευσης, με αποτέλεσμα αυτή να μπαίνει στο περιθώριο σε σχέση με τον κοινό πολίτη, τον άνθρωπο με μέση καλλιέργεια, στον οποίον προηγουμένως η κριτική χρησίμευε για να προσανατολιστεί μπροστά σε μια τόσο πελώρια προσφορά.

• Εσείς προτείνετε όμως να επιστρέψουμε σε πολιτιστικά μοντέλα του παρελθόντος. Είναι δυνατό;

Δεν μπορούν όλοι να είναι καλλιεργημένοι με τον ίδιο τρόπο, δεν θέλουν όλοι να είναι καλλιεργημένοι με τον ίδιο τρόπο και δεν θα έπρεπε να είναι όλοι καλλιεργημένοι με τον ίδιο τρόπο. Υπάρχουν επίπεδα ειδίκευσης που είναι δικαιολογημένα, υπό τον όρο ότι η ειδίκευση δεν καταλήγει να γυρίζει τις πλάτες στην υπόλοιπη κοινωνία, επειδή τότε η κουλτούρα παύει να διαποτίζει το σύνολο της κοινωνίας, χάνεται εκείνη η συναίνεση, εκείνοι οι κοινοί παρονομαστές που μας επιτρέπουν να διακρίνουμε μεταξύ αυτού που είναι αυθεντικό και αυτού που είναι ψεύτικο, μεταξύ αυτού που είναι καλό και αυτού που είναι κακό, μεταξύ αυτού που είναι ωραίο και αυτού που είναι άσχημο.

• Εσείς επεκτείνετε την κριτική σας στη μαγειρική και στη μόδα, που έρχονται να ενταχθούν στην υψηλή κουλτούρα.

Αυτή, πράγματι, είναι μια από τις εκδηλώσεις εκείνης της επιπολαιότητας για την οποία μιλάμε. Δεν έχω τίποτα εναντίον της μόδας, αλλά δεν πιστεύω ότι μπορεί να παίρνει τη θέση της φιλοσοφίας, της λογοτεχνίας, της σοβαρής μουσικής, ως πολιτιστική αναφορά. Και όμως, αυτό είναι που συμβαίνει. Σήμερα το να μιλούν για μαγειρική και το να μιλούν για τη μόδα είναι πολύ πιο σημαντικό από το να μιλούν για φιλοσοφία ή για μουσική. Αυτή είναι μια επικίνδυνη παραμόρφωση και μια εκδήλωση τρομερής επιπολαιότητας. Τι είναι η επιπολαιότητα; Είναι η πλήρης σύγχυση των αξιών, είναι η θυσία του μακροπρόθεσμου οράματος στον βωμό του βραχυπρόθεσμου, του άμεσου. Το θέαμα είναι ακριβώς αυτό.

• Αυτή η προοπτική δεν εμπεριέχει μιαν ακραία εξιδανίκευση του παρελθόντος;

Δεν είμαι συντηρητικός με αυτήν την έννοια και γνωρίζω ότι στο παρελθόν, στον ίδιο τον καιρό του Θερβάντες και του Σέξπιρ, υπήρχαν η δουλεία, ο πιο τρομερός ρατσισμός, ο θρησκευτικός δογματισμός, η Ιερά Εξέταση, το μαρτύριο της πυράς για τους διαφωνούντες. Γνωρίζω πολύ καλά ότι το παρελθόν φέρνει μαζί του όλα αυτά, αλλά ταυτόχρονα δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι σε εκείνο το παρελθόν υπήρχαν πράγματα πολύ αξιοθαύμαστα, που σημάδεψαν βαθιά το παρόν, που πλούτισαν τη ζωή των προσώπων, την ευαισθησία τους, τη φαντασία τους. Και αυτή ήταν μια λειτουργία που είχε η υψηλή κουλτούρα, ενώ σήμερα δεν μπορούμε καν να μιλάμε για υψηλή κουλτούρα, επειδή δεν θα ήταν πολιτικά ορθό.

• Υπάρχει στο βιβλίο σας μια υπεράσπιση του ερωτισμού ως έργου τέχνης απέναντι στο «ωμό σεξ».

Ο ερωτισμός υπήρξε στον κόσμο της εμπειρίας η μετατροπή ενός ενστίκτου σε κάτι το δημιουργικό, σε ένα αληθινό έργο τέχνης, και αυτό έγινε δυνατό χάρη στην κουλτούρα. Εδώ αναφέρω πολύ τον Ζορζ Μπατάιγ, ο οποίος υπερασπίστηκε πάντοτε τον ερωτισμό ακριβώς ως μιαν εκδήλωση πολιτισμού και ο οποίος υπήρξε πολύ επιφυλακτικός σε σχέση με την ολική επιτρεπτικότητα, επειδή πίστευε ότι αυτή θα σκότωνε τις μορφές και τελικά θα φτάναμε σε ένα είδος πρωτόγονης, άγριας σεξουαλικότητας. Κάτι παρόμοιο έχει συμβεί στους καιρούς μας.

• Αναφέρεστε σε μια νεολαία παθητική, κλεισμένη σε μια συστηματική εχθρότητα. Φαινόμενα όπως εκείνα των αγανακτισμένων ή του κινήματος Occupy Wall Street δεν σας δίνουν ελπίδα;

Ναι, λίγη ελπίδα ναι. Πάντα υπό τον όρο ότι δεν θα υιοθετήσουν εσφαλμένους προσανατολισμούς. Επειδή υπάρχει ένας ορισμένος κομφορμισμός και στη διαμαρτυρία. Ο Φουκό έχει γράψει πολύ ενδιαφέροντα πράγματα γι’ αυτό το θέμα. Ωστόσο πιστεύω ότι υπάρχει αναβρασμός μεταξύ των νέων. Τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν προς το καλύτερο. Αλλά για ορισμένες πλευρές είναι σημαντική μια πολύ ριζική κριτική ενός φαινομένου που αντιπροσωπεύει μια παρακμή […].