Η ήττα της ημετέρας παιδείας

Του Τάκη Θεοδωρόπουλου, Καθημερινή, 18.8.13

Ο «Κρίτων» είναι ένας από τους ωραιότερους πλατωνικούς διαλόγους. Σύντομο κείμενο, με άρτιο ρυθμό στους διαλόγους, αποδεικνύει ότι ο Πλάτων, εκτός από φιλόσοφος των φιλοσόφων, υπήρξε και ένας από τους μεγαλύτερους πεζογράφους όλων των εποχών. Η σκηνή διαδραματίζεται στο κελί όπου ο Σωκράτης περιμένει την επιστροφή του ιερού πλοίου από τη Δήλο για να πιει το κώνειο. Τον επισκέπτεται αξημέρωτα ο Κρίτων, από τα παλιότερα μέλη της ομήγυρης, συνομήλικός του, φίλος του από τα παλιά. Εύπορος, έχει δωροδοκήσει τους κατάλληλους ανθρώπους για να οργανώσουν την απόδραση του Σωκράτη. «Τι τηνικάδε αφίξαι, ω Κρίτων;» – ποιος από εμάς δεν θυμάται τη φράση από τα σχολικά θρανία; Ο διάλογος που ακολουθεί είναι συγκινητικός. Στην πραγματικότητα το ύστατο επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Κρίτων για να πείσει τον φίλο του να ζήσει είναι η φιλία τους. Πώς θα περάσει το υπόλοιπο της ζωής του χωρίς τον Σωκράτη; Γιατί θέλει να τον αφήσει μόνον του με την πλήξη των γερατειών του; Δύο γεροντάκια που έμειναν αχώριστα για μια ζωή και τώρα ήρθε η ώρα να τους χωρίσει ο θάνατος. Ο Σωκράτης, ως γνωστόν, επικαλείται τους νόμους της πόλης. Τον επισκέφθηκαν στο όνειρό του και του θύμισαν πως χάρη σ’ αυτούς έγινε αυτός που έγινε κι αν τώρα τους τραυματίσει δραπετεύοντας στην πραγματικότητα θα είναι σαν να προδίδει τον ίδιο του τον εαυτό. Το ύστατο επιχείρημα του Σωκράτη είναι κι αυτό «ανθρώπινο, πολύ ανθρώπινο». Αν σηκωθεί να φύγει για να γλιτώσει θα ποδοπατήσει ό,τι πάλεψε να αναδείξει με τη στάση μιας ολόκληρης ζωής. Θα γίνει καταγέλαστος. Η αιδώς είναι υπέρτατη κοινωνική αξία. Διάβασα σε άρθρο του Γεράσιμου Μαρκαντωνάτου («Το Βήμα», 11/8/2013) ότι ο Κρίτων δεν διδάσκεται εδώ και χρόνια στη μέση εκπαίδευση. Ο ίδιος αποδίδει την απουσία του από το πρόγραμμα σε ιδεολογικούς λόγους. Τον έβγαλαν γιατί «υποβάλλει στους μαθητές την ιδεολογία της αδιαμαρτύρητης και πειθήνιας συμμόρφωσης του πολίτη προς οποιαδήποτε απόφαση της πολιτείας, έστω κι αν ακόμη αυτή αντιμετωπίζεται ως αυθαίρετη και ενδεχομένως άδικη...». Δεν ξέρω αν όντως είναι αυτός ο λόγος. Αν και τίποτε δεν αποκλείεται. Αν όντως αυτός είναι ο λόγος, το μόνο που έχεις να διαπιστώσεις είναι ότι ένα ακόμη κεφάλαιο της παγκόσμιας σκέψης εξώκειλε στα αβαθή του ιθαγενούς προοδευτισμού. Ομως, αυτό είναι το σύμπτωμα. Η ασθένεια που το γεννάει είναι πολύ βαθύτερη και πολύ φοβάμαι ότι είναι δύσκολο πια να ξεριζωθεί από το σώμα της εκπαίδευσης. Η ασθένεια έχει όνομα, έχει φορείς και μεταδίδεται από γενιά σε γενιά. Είναι μία από τις συγγενείς διαμαρτίες όχι μόνο του εκπαιδευτικού μας συστήματος, αλλά και του συνόλου του εθνικού οικοδομήματος. Επί διακόσια χρόνια, και έπειτα από εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις ων ουκ έστιν αριθμός, μεταρρυθμίσεις που διέθεταν όλα τα δυνατά ιδεολογικά πρόσημα, ακόμη δεν έχουμε βρει τρόπο για να διδάσκουμε στο σχολείο την αρχαία Ελλάδα. Παρότι, είτε στο πρωτότυπο είτε στη μετάφραση, παραμένει ένας από τους σημαντικότερους κλάδους του σχολικού προγράμματος. Γι’ αυτό και τώρα, στη νιοστή εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που κυοφορούν οι μεγιστάνες του πνευματικού μας πλούτου, το ζητούμενο δεν είναι αν θα ενταχθεί και πάλι ο Κρίτων. Το ζητούμενο είναι αν κάποιους τους απασχολεί πώς θα διδαχθούν αυτά τα κείμενα. Αν μπορούν να τα καθαρίσουν από τη μάκα του φορμαλισμού και αν έχουν τη διαύγεια, την ικανότητα και το θάρρος να τα διδάξουν ως κείμενα και όχι ως αφορμές για να προβάλουν τις δικές τους απόψεις. Ολα αυτά βέβαια θα ήσαν, ενδεχομένως, ήσσονος σημασίας αν δεν αναφερόμασταν στην παθογένεια της ημετέρας παιδείας. Οι κλασικές σπουδές υποχωρούν σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο, και όσοι κόπτονται για την ασθενική ευρωπαϊκή συνείδηση καιρός είναι να αναρωτηθούν πόσο συμμετέχει στην απονεύρωσή της η τροπή που έχει πάρει το εκπαιδευτικό σύστημα. Και για εμάς, όμως, το ζήτημα είναι υπαρξιακό. Το οικοδόμημα της εθνικής μας συνείδησης στηρίχτηκε στη σχέση της σύγχρονης με την αρχαία Ελλάδα. Το υπηρέτησαν πολλοί με ζήλο, με σθένος και την απαραίτητη φαντασία. Ομως, δεν κατάφεραν να σπάσουν το πλέγμα των ψυχοπαθολογικών συνδρόμων με το οποίο το αντιμετωπίζει η εκπαίδευση, και κατ’ επέκταση η συλλογική μας συνείδηση. Οι ίδιοι που δεν έχουν διαβάσει ούτε μία σελίδα Θουκυδίδη είναι οι ίδιοι που ζώνονται την εθνική τους υπερηφάνεια όταν κάποιος αμφισβητήσει την απευθείας συγγένειά τους με τον Περικλή και τον Σωκράτη. Παράδειγμα ειδεχθές της ψυχοπαθολογίας οι κακοχυμένες συνειδήσεις των χρυσαυγιτών. Αν το εκπαιδευτικό σύστημα, δύο αιώνες τώρα, δεν έχει καταφέρει να δώσει σοβαρές απαντήσεις σε ένα ζήτημα τόσο κεντρικό για τη συλλογική μας συνείδηση, τότε τι γίνεται με τα υπόλοιπα, τα επουσιώδη; Ελάτε τώρα, εκεί, ως συνήθως επιδαψιλεύουμε την οικουμένη με απόψεις, και πρωτότυπες ιδέες. Πόσες σχολικές μονάδες θα συγχωνευθούν, πώς θα γίνεται η εισαγωγή στα ΑΕΙ, πόσα τα μόρια των ΤΕΙ και ως ποιο ποσοστό αντιγραφής η αντιγραφή θεωρείται αντιγραφή; Για να μην ξεχάσω ότι η Ελλάς προσέφερε στη φιλοσοφία και την έννοια της κινητικότητας, κάτι λιγότερο από υπερ- και κάτι παραπάνω από υπο-κινητικότητα.