Στην πυρά, στην πυρά…

Του Ορέστη Καλογήρου, Μακεδονία, 21.08.2013

Αυξάνονται οι επιθέσεις εναντίον μιας συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων στους οποίους προσδίδεται αυθαίρετα ο χαρακτηρισμός του διανοούμενου. Στις επιθέσεις αυτές ο όρος «διανοούμενος» συνήθως χρησιμοποιείται καταχρηστικά. Στην πραγματικότητα θα έπρεπε να μιλάμε για επιστήμονες, συγγραφείς, ποιητές, καλλιτέχνες, ηθοποιούς, αλλά όχι για «διανοούμενους». Παλιότερα, η έκφραση κλισέ ήταν «πνευματικοί άνθρωποι». Υπάρχει μια παρεξήγηση: ο διανοούμενος είναι σπάνιο είδος. Βασικό του χαρακτηριστικό είναι η κριτική του στάση απέναντι σε κάθε είδους εξουσία, κρατική, κυβερνητική, κομματική, ακαδημαϊκή, αλλά και η κριτική του διάθεση απέναντι στην κοινωνία. Η στάση αυτή δεν επιτρέπει πάσης φύσεως εξαρτήσεις από τις εξουσίες αυτές, αλλά δεν συνεπάγεται κοινωνικό αναχωρητισμό. Ο διανοούμενος είναι άνθρωπος που έχει τις ίδιες ανάγκες διαβίωσης που έχουν όλοι οι άνθρωποι. Μια έκφραση του συρμού λέει «γιατί σιωπούν οι πνευματικοί άνθρωποι;». Πρώτα από όλα δεν σιωπούν, ενίοτε δε, είναι ιδιαίτερα φλύαροι. Τα χρόνια της κρίσης -είναι γεγονός- ότι πολλαπλασιάστηκαν οι δημόσιες παρεμβάσεις των ανθρώπων που ασχολούνται με τις επιστήμες ή τις τέχνες. Μέσα στην πληθώρα των παρεμβάσεων είναι φυσιολογικό να υπάρξουν ατυχείς εκφράσεις ή να διατυπωθούν απόψεις που δεν είναι αρεστές. Ενεργοποιείται αμέσως ένας μηχανισμός μανικής αντίδρασης, που φτάνει στο σημείο να ρίξει -μεταφορικά- στην πυρά τον «διανοούμενο»-στόχο.

Η ίδια η λέξη «διανοούμενος» με την απαξίωση με την οποία σκοπίμως χρησιμοποιείται, δημιουργεί αρνητικά ανακλαστικά. Αυτό είναι χαρακτηριστικό των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Στην πυρά έριξαν οι ναζί τα βιβλία των συγγραφέων. Υπό διωγμόν ως παρακμιακά και παρασιτικά στοιχεία, βρέθηκαν οι ηθοποιοί, οι καλλιτέχνες, οι επιστήμονες και κατά την διάρκεια του ναζισμού και κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας του Στάλιν, ιδιαίτερα στις δεκαετίες ’20 και ’30. Κυνήγι μαγισσών εναντίον των ομότεχνών τους ξέσπασε την εποχή του μακαρθισμού στις ΗΠΑ κατά τη δεκαετία του ’50. Κοινός παρανομαστής η ρετσινιά του εχθρού του λαού, του έθνους, της πατρίδας.

Στη χώρα μας, μετά την μεταπολίτευση, αναδείχθηκε η λέξη «κουλτουριάρης». Αρχικά, χαρακτήριζε εκείνους που διάβαζαν περισσότερα βιβλία, έβλεπαν περισσότερο κινηματογράφο και θέατρο, γρήγορα όμως, ο λαϊκισμός της έδωσε μια αρνητική χροιά και έφτασε να είναι συνώνυμο γελοιότητας, μια καρικατούρα. Όμως, η κοινωνία χρειάζεται τους διανοούμενους. Είναι η φωνή της συνείδησής της. Συνήθως, εναντίον τους στρέφονται ημιμαθείς κονδυλοφόροι, αφόρητοι λαϊκιστές που συκοφαντούν συλλήβδην την έννοια του διανοουμένου. Το πολιτικό σύστημα είναι ανίκανο να πάρει πολιτικές πρωτοβουλίες που να οδηγήσουν στις πολιτικές ανατροπές που έχει τόσο ανάγκη η χώρα και η κοινωνία. Υπάρχουν κάποιοι, πραγματικοί διανοούμενοι, που τολμούν να το κάνουν. Αλλά όσο συκοφαντείται η λέξη διανοούμενος, τόσο λιγότερο ακούγονται οι τολμηρές φωνές τους. Αν πράγματι αναγκαστούν να «σιωπήσουν οι πνευματικοί άνθρωποι», η κοινωνία θα φτωχύνει περισσότερο.

Ο Ορέστης Καλογήρου είναι καθηγητής ΑΠΘ