Οι κρίσεις του 2008, του 1929 και αυτές του 1688 και του 1672! «Ολες ακολούθησαν μια περίοδο που το χρήμα ήταν φθηνό»

Συνέντευξη στη Νόρα Ράλλη, Εφημερίδα των Συντακτών

Συνομιλήσαμε με τον Ολλανδό οικονομολόγο και συγγραφέα Λόντεβεϊκ Πέτραμ (Lodewijk Petram), με αφορμή το τελευταίο του βιβλίο «Η γέννηση του χρηματιστηρίου – Ιντριγκες και πάθη στο Αμστερνταμ του 17ου αιώνα», από τις εκδόσεις «Αιώρα». Και αρκεί να σκεφτεί κάποιος πώς θα ήταν η ζωή μας χωρίς κινητό τηλέφωνο (που μάλλον δεν θα υπήρχε, χωρίς την ύπαρξη του χρηματιστηρίου), για να καταλάβει πόσο φαινομενικά ασύνδετα γεγονότα τελικά είναι αυτά που καθορίζουν τις συνθήκες της ίδιας μας της ζωής. «Τα περισσότερα απ’ όσα συνέβαιναν τότε και συνεχίζουν να συμβαίνουν στο χρηματιστήριο μπορούν να χαρακτηριστούν μια έντιμη μορφή εμπορίου. Κάποιες φορές όμως οι συναλλασσόμενοι συμπεριφέρονταν δόλια. Αυτό είναι κατά κάποιον τρόπο συγκρίσιμο με τη συμπεριφορά κάποιων μεγάλων τραπεζών στις σύγχρονες χρηματοπιστωτικές αγορές, οι οποίες μερικές φορές εκμεταλλεύονται την άγνοια των πελατών τους: πουλάνε πολύπλοκα προϊόντα που ξέρουν ότι οι πελάτες τους δεν θα καταλάβουν, με μόνο στόχο να κερδίσουν χρήματα. Οταν ο Βολτέρος επισκέφθηκε στα 1726 το Λονδίνο, θαύμασε πολλά πράγματα από την τότε μητρόπολη του εμπορίου, αλλά περισσότερο απ’ όλα το Βασιλικό Χρηματιστήριο. Το περιέγραψε μάλιστα ως ένα «μέρος πολύ πιο αξιοσέβαστο από πολλά δικαστήρια, όπου αντιπρόσωποι όλων των εθνών συναντώνται για το καλό της ανθρωπότητας». Εχει άραγε αυτό το περιστατικό σημασία για την ιστορία του Διαφωτισμού;

Τέλη του 15ου αιώνα, Αγγλοι και Ολλανδοί είχαν ήδη αρχίσει να έχουν εμπορικές σχέσεις με την Ινδία και το 1602 ίδρυσαν την Ενωμένη Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών (VOC). Ηταν η πρώτη πολυεθνική εταιρεία στον κόσμο και η πρώτη επιχείρηση που εξέδωσε μετοχές! Τότε, το Κοινοβούλιο των Κάτω Χωρών τής παραχώρησε 21ετές μονοπώλιο για να πραγματοποιεί αποικιακές δραστηριότητες στην Ασία. Επιπλέον, η εταιρεία είχε σχεδόν κυβερνητικές εξουσίες, συμπεριλαμβανομένης της δυνατότητας να διεξάγει πολέμους, να διαπραγματεύεται συνθήκες, να εκδίδει νόμισμα και να ιδρύει αποικίες. Μπορεί να βγάλει άραγε κάποιος συμπεράσματα για το οικονομικό μέλλον της Ευρώπης από τέτοια μεμονωμένα περιστατικά της Ιστορίας της; Αξίζει αλήθεια η διαρκής έρευνα και ανακάλυψη τέτοιων στιγμών από το παρελθόν; Και με ποιο τρόπο; Μέσω επιστημονικής έρευνας ή διαρκούς μελέτης; Μπορεί η έρευνα ή δεν μπορεί να ανατρέψει κατεστημένες απόψεις και –τελικά- δομικά υλικά της πραγματικότητάς μας; Αναζητώντας αυτές τις απαντήσεις απευθυνθήκαμε στον κ. Πέτραμ.

• Το Χρηματιστήριο του Αμστερνταμ ιδρύθηκε σχεδόν ταυτόχρονα με τις Εταιρείες Ανατολικών Ινδιών (Ολλανδική και Βρετανική). Οι θεσμοί αυτοί υλοποιούν το πνεύμα της παγκοσμιοποίησης, το οποίο κυοφορείται από την ανακάλυψη του πλανήτη από τους Ευρωπαίους 400 χρόνια νωρίτερα. Μπορείτε να μας δώσετε μια περιγραφή του κόσμου αν δεν είχαν συμβεί οι αλλαγές αυτές;

Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον ερώτημα, αν και πολύ δύσκολο, εγχείρημα σκέψης. Νομίζω ότι για πολλούς ανθρώπους είναι αδιανόητο ακόμα και να φανταστούν τη ζωή σήμερα χωρίς smartphones, ασύρματο Ιντερνετ κ.λπ. –κι αυτά εμφανίστηκαν μόλις την τελευταία δεκαετία! Αν δεν είχε αναπτυχθεί η χρηματιστηριακή αγορά και δεν είχαν δημιουργηθεί οι μεγάλες εμπορικές εταιρείες, θα ήταν δύσκολο να οργανωθεί εμπόριο μεγάλης κλίμακας με τόσο μακρινές χώρες: η αποστολή πλοίων σε κάποιον προορισμό στην άλλη άκρη του κόσμου είναι ιδιαίτερα δαπανηρό και ριψοκίνδυνο εγχείρημα, η ανάπτυξη του χρηματιστηρίου κατέστησε δυνατό το μοίρασμα των δαπανών και των κινδύνων σε μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων.

Χωρίς αυτό θα είχε βέβαια υπάρξει κάποιο επίγειο εμπόριο με την ανατολική Ασία, και συνεπώς οι άνθρωποι στην Ευρώπη θα είχαν αποκτήσει γνώση της ύπαρξης άλλων πολιτισμών και εξωτικών προϊόντων, αλλά αυτά τα προϊόντα θα ήταν απαγορευτικά ακριβά και άρα απρόσιτα για την πλειονότητα του πληθυσμού. Νομίζω λοιπόν ότι ο κόσμος σήμερα θα έμοιαζε λιγότερο ομοιόμορφος. Στον παγκοσμιοποιημένο πλανήτη τα ίδια προϊόντα είναι διαθέσιμα παντού. Αν δεν είχε μειωθεί το κόστος του μακρινού εμπορίου μεγάλης κλίμακας, στην Ευρώπη θα είχαμε στη διάθεσή μας μόνο ευρωπαϊκά προϊόντα, στην Ασία ασιατικά κ.λπ., χωρίς μεγάλες επιρροές από άλλα μέρη του κόσμου.

Από την άλλη πλευρά όμως, ακόμα και χωρίς την ανάπτυξη του χρηματιστηρίου, τα πλούσια κράτη θα μπορούσαν να οργανώσουν ένα τέτοιο εμπόριο. Αλλωστε η Ισπανία και η Πορτογαλία το έκαναν κατά τον 16ο αιώνα, χωρίς να έχουν χρηματιστήριο. Οταν η ισχύς και ο πλούτος τους μειώθηκε, αντίστοιχα μειώθηκε και η επιρροή τους σε άλλα μέρη του κόσμου, αλλά μια άλλη χώρα θα μπορούσε να πάρει τη θέση τους. Τελικά, ίσως ο κόσμος να μην ήταν και τόσο διαφορετικός χωρίς χρηματιστήρια. Μπορεί απλώς η παγκοσμιοποίηση να προχωρούσε από τις κυβερνήσεις και όχι από τις ιδιωτικές εταιρείες. Κάτι που το βλέπουμε εξάλλου να γίνεται σήμερα, ειδικά στη χώρα σας.

• Παραμένει η χρηματιστηριακή αγορά «το πιο δολερό και σκανδαλώδες εμπόριο», όπως χαρακτηριζόταν σε κείμενα του 17ου αιώνα που αναφέρετε στο βιβλίο σας;

Οχι. Νομίζω ότι τα περισσότερα απ’ όσα συνέβαιναν τότε και συνεχίζουν να συμβαίνουν στο χρηματιστήριο, μπορούν να χαρακτηριστούν μια έντιμη μορφή εμπορίου. Οι εταιρείες χρησιμοποιούν το χρηματιστήριο για να αντλούν κεφάλαια και οι επενδυτές για τη διαφοροποίηση του κινδύνου. Κάποιες φορές όμως οι συναλλασσόμενοι συμπεριφέρονταν δόλια. Τον 17ο αιώνα, για παράδειγμα, ήταν σχετικά εύκολο να επηρεάσεις την τιμή των μετοχών της VOC (Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών). Αν κάποιος πήγαινε στο χρηματιστήριο και διέδιδε ψευδείς φήμες για την εταιρεία, η τιμή θα ανέβαινε ή θα κατέβαινε αμέσως, κάτι που προφανώς μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για κερδοσκοπία. Αυτό είναι κατά κάποιον τρόπο συγκρίσιμο με τη συμπεριφορά κάποιων μεγάλων τραπεζών στις σύγχρονες χρηματοπιστωτικές αγορές, οι οποίες μερικές φορές εκμεταλλεύονται την άγνοια των πελατών τους: πουλάνε πολύπλοκα προϊόντα που ξέρουν ότι οι πελάτες τους δεν θα καταλάβουν, με μόνο στόχο να κερδίσουν χρήματα.

• Αναφέρεστε στις κρίσεις του 1672 και κυρίως του 1688. Υπάρχουν ομοιότητες και διαφορές με τις κρίσεις του 1929 και του 2008, η οποία ξεκίνησε ως χρηματοπιστωτική κρίση και απειλεί πλέον τη συνοχής της ίδιας της ευρωζώνης;

Υπάρχουν πολλές ομοιότητες. Η πιο εντυπωσιακή είναι μάλλον ότι σε όλες τις περιπτώσεις που αναφέρατε η κρίση ακολούθησε μια περίοδο κατά την οποία το χρήμα ήταν φτηνό, κάτι που δελεάζει τους επενδυτές (ιδιώτες ή, όπως στο πιο πρόσφατο παράδειγμα, χώρες) να δανειστούν μεγάλα ποσά και να τα χρησιμοποιήσουν για κερδοσκοπία στο χρηματιστήριο. Αυτό ανεβάζει τις τιμές και αναπόφευκτα οδηγεί στη συνέχεια σε πτώση.

Πάντως τα γεγονότα που προκαλούν την πτώση δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις ίδια. Τόσο στην οικονομική κρίση του 1672 όσο και του 1688, η Ολλανδική Δημοκρατία αντιμετώπιζε έναν πόλεμο, ενώ στα πρόσφατα παραδείγματα η κρίση ξεκίνησε από τον χρηματοπιστωτικό κόσμο. Μια άλλη ομοιότητα είναι ότι η κρίση φέρνει έλλειψη εμπιστοσύνης, η οποία με τη σειρά της βαθαίνει τις συνέπειες της κρίσης. Το 1672, για παράδειγμα, αρκετά αφού τα γαλλικά στρατεύματα και το αγγλικό ναυτικό είχαν υποχωρήσει, το χρηματιστήριο ακόμη δεν είχε αρχίσει να επανακάμπτει: ως αποτέλεσμα της κρίσης δεν υπήρχε πλέον καθόλου εμπιστοσύνη –μόνο μετά από μια αλλαγή στον τρόπο οργάνωσης της αγοράς, άρχισε πάλι να κινείται η χρηματιστηριακή αγορά. Αυτό μπορεί να γίνει μάθημα για το σημερινό χρηματοοικονομικό σύστημα: μετά από μια κρίση τόσο σοβαρή όσο η σημερινή, μπορεί να είναι ψευδαίσθηση η σκέψη ότι, έτσι απλά, θα επανέλθουμε στην πρότερη κατάσταση. Μπορεί να χρειαστεί να κάνουμε δομικές αλλαγές στο σύστημα, προκειμένου να επαναφέρουμε την εμπιστοσύνη μεταξύ των εμπλεκομένων.

• Για να θυμηθούμε τον Mαξ Βέμπερ, βλέπετε συσχέτιση της ανάπτυξης της χρηματιστηριακής και καπιταλιστικής οικονομίας με το πνεύμα του προτεσταντισμού;

Οταν το 1602 γεννήθηκε το πρώτο χρηματιστήριο στο Αμστερνταμ, ο πληθυσμός της πόλης ήταν κυρίως καλβινιστές. Οι πρώτοι που ασχολήθηκαν με το εμπόριο των μετοχών ήταν επίσης, σχεδόν χωρίς καμιά εξαίρεση, καλβινιστές. Αλλά το χρηματιστήριο δεν δημιουργήθηκε από το πουθενά. Σημαντικές εξελίξεις που έθεσαν τα θεμέλια για την ανάπτυξή του χρονολογούνται από τα τέλη του Μεσαίωνα και τις ιταλικές πόλεις-κράτη, των οποίων ο πληθυσμός αποτελούνταν στην πλειονότητά του από καθολικούς και από εβραϊκές μειονότητες. Επιπλέον, περίπου από το 1640 μετανάστευσαν στο Αμστερνταμ πολλοί Εβραίοι, οι οποίοι αποδείχτηκαν πολύ δραστήριοι στο χρηματιστήριο. Μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα, το 85% των συναλλαγών γινόταν από τους Εβραίους, ενώ στις συναλλαγές παραγώγων, το ποσοστό αυτό ήταν ακόμη μεγαλύτερο. Θα ήταν, λοιπόν, ανακριβές να θεωρήσουμε ότι υπήρξε μεγάλη συσχέτιση μεταξύ του καλβινιστικού πνεύματος της Ολλανδικής Δημοκρατίας, της ανόδου της καπιταλιστικής κοινωνίας και της ανάπτυξης του χρηματιστηρίου.

Αλλά θα ήταν επίσης ανακριβές να πούμε ότι δεν υπήρξε καμία σύνδεση με τον προτεσταντισμό. Αυτό που συνέβαλε τα μέγιστα στην οικονομική άνθηση του Αμστερνταμ τον 17ο αιώνα ήταν η μεγάλη συγκέντρωση μορφωμένων ανθρώπων. Το ποσοστό εγγράμματων στην Ολλανδία ήταν σημαντικά υψηλότερο απ’ ό,τι στα περισσότερα μέρη της Ευρώπης. Αυτό ήταν χωρίς αμφιβολία αποτέλεσμα της διάδοσης του προτεσταντισμού στην περιοχή.

norararlli@hotmail.com