Η γεωγραφία του Πολιτισμού στη Βόρεια Ελλάδα

ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ

#Π. Ασήμος

Αρχιτέκτων - Πολεοδόμος.Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή Α.Π.Θ.

Η εισήγηση έχει ως αντικείμενο τη γεωγραφική κατανομή του πολιτισμού σε επίπεδο περιφερειών, νομών, Ο.Τ.Α. και οικισμών της Βόρειας Ελλάδας. Αρχικά διευκρινίζεται η έννοια του πολιτισμού ως αντικείμενο έρευνας σε σχέση με την εγγραφή του στο χώρο. Στη συνέχεια διατυπώνεται και διευκρινίζεται ο τρόπος που αυτή η έννοια αποκτά πρακτικές διαστάσεις με τη μορφή «πολιτιστικών δραστηριοτήτων» και τελικά εξετάζεται η οργάνωση και ταξινόμηση αυτών των δραστηριοτήτων στο γεωγραφικό χώρο.

Η έμφαση δίδεται στη συγχρονική διερεύνηση και στη μακροεπίπεδη θεώρηση του πολιτισμού, η οποία στηρίζεται στη συστηματική καταγραφή των πολιτιστικών πόρων, σε επίπεδο οικισμού, στους πρώην «Καποδιστριακούς» Ο.Τ.Α. των 16 νομών της Μακεδονίας και της Θράκης. Παρουσιάζεται η μεθοδολογία συλλογής των στοιχείων, που αφορά την πρωτογενή καταγραφή μέσω πέντε διαφορετικών τύπων ερωτηματολογίων, καθώς και τις δευτερογενείς πηγές. Παράλληλα εξετάζονται τα δημογραφικά, οικονομικά, κοινωνικά και μορφωτικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού, ώστε τα δεδομένα που προκύπτουν να αποτελέσουν το απαραίτητο υπόβαθρο για την ερμηνεία της παραγωγής των πολιτιστικών δραστηριοτήτων και την πολιτιστική ιεράρχηση σε επίπεδο Βόρειας Ελλάδας.

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Στη χώρα μας η γεωγραφία του πολιτισμού δεν έχει αποτελέσει έως σήμερα επιστημονικό αντικείμενο έρευνας σε ικανοποιητικό βαθμό. Το ενδιαφέρον μιας σχετικής έρευνας βρίσκεται στην ακριβή και αναλυτική γνώση της διάρθρωσης του πολιτισμού, η οποία είναι γεωγραφική, ποσοτική και ποιοτική. Στόχος, πέραν απο την απάντηση των παραπάνω ειδικών ερωτημάτων, είναι αυτή η έρευνα να αποτελέσει τον οδηγό για τη λήψη αποφάσεων, τον προγραμματισμό και την ανάπτυξη αναφορικά με ζητήματα του πολιτισμού.

Στο πλαίσιο αυτό, εκπονείται από το συγγραφέα και ήδη βρίσκεται στο στάδιο της τελικής συγγραφής διδακτορική διατριβή με τίτλο Χωρικός Προγραμματισμός και Πολιτισμός: η περίπτωση της Βόρειας Ελλάδας, η δομή και οπτική της οποίας παρουσιάζεται συνοπτικά στην παρούσα εργασία. Σκοπός της η συγχρονική διερεύνηση του πολιτισμού, όπως αυτός προβάλλεται και εγγράφεται με τη μορφή δραστηριοτήτων ή λειτουργιών, καθώς και των αντίστοιχων εγκαταστάσεων, σε επίπεδο οικισμών των πρώην «Καποδιστριακών» Ο.Τ.Α. στο γεωγραφικό χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης. 

Στόχος είναι η εξαγωγή συμπερασμάτων για την παραγωγή και χωροθέτηση των δραστηριοτήτων (λειτουργιών) πολιτισμού και ειδικότερα για την υφιστάμενη χωρική κατανομή των πολιτιστικών εγκαταστάσεων, όπως επίσης και η εξαγωγή σειράς συγκρίσιμων δεικτών, ως παραμέτρων αξιολόγησης, που καθορίζουν τη διαφαινόμενη πολιτιστική ιεραρχία στις περιφέρειες και τους νομούς της Βόρειας Ελλάδας. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη λογική της γενικότερης περιφερειακής πολιτιστικής ανάπτυξης της Μακεδονίας και της Θράκης, σε συνδυασμό με τουριστικά δίκτυα.

2. ΠΕΡΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ

Ο όρος πολιτισμός, αν και χρησιμοποιείται ευρύτατα στον καθημερινό λόγο, δεν έχει σα¬φές και ξεκάθαρο περιεχόμενο. Γενικότερα, με αυτόν τον όρο εννοούμε το σύνολο των υλικών και πνευματικών αξιών που δημιουργήθηκαν από την ανθρώπινη δράση στη διαχρονία. Στην εποχή μας, ο πολιτισμός αποτελεί σημαντικό παράγοντα ανάπτυξης και καταλαμβάνει κεντρική θέση στο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον, καθώς χρησιμοποιείται για να ανταποκριθεί στο βασικό αίτημα ταυτότητας ενός τόπου. Με την έννοια αυτή ο πολιτισμός, όχι τόσο ως πολιτιστική κληρονομία, αλλά κυρίως με τη σύγχρονη μορφή του λειτουργεί πλέον στην καρδιά της οικονομίας.

Η παρούσα εργασία θέτει τον πολιτισμό ως αντικείμενο έρευνας σε σχέση με την εγγραφή του στο χώρο. Σημαντική βοήθεια στην επιστημονική προσέγγιση της τοποθέτησης του πολιτισμού σε χωρικό πλαίσιο προσφέρει η επιστήμη της γεωγραφίας, η οποία έχει πλέον εξελιχθεί σε κοινωνική επιστήμη που διερευνά την αλληλεπίδραση της ανθρώπινης δραστηριότητας και του χώρου, που αναλύει, ερμηνεύει και εξηγεί τη συγκρότηση του χώρου και αποτελεί υπόβαθρο για παρέμβαση στους τρόπους με τους οποίους δομείται και οργανώνεται ο χώρος, ο τόπος και το περιβάλλον.

Ο πολιτισμός λοιπόν, ως κοινωνική δραστηριότητα και προϊόν κοινωνικών διαδικασιών, έχει αμφίδρομη σχέση με τον χώρο. Αφενός ο γεωγραφικός χώρος και τα γεωμορφολογικά, τοπογραφικά και περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά αυτού επηρεάζουν άμεσα την τελική διαμόρφωση του πολιτισμού, αφετέρου ο πολιτισμός επηρεάζει τον χώρο αφού οι πολιτιστικές δραστηριότητες, δηλαδή οι πρακτικές διαστάσεις του, είναι αυτές που ορίζουν κάθε φορά τις διάφορες χρήσεις και λειτουργίες του εκάστοτε χώρου.

Ειδικότερα, σύμφωνα τον Α.-Φ. Λαγόπουλο (1997) ως πολιτιστική δραστηριότητα ορίζεται η κάθε κοινωνική δράση (πρακτική) που στέλνει πολιτιστική πληροφορία σ' ένα άτομο ή σε μία ομάδα ή διαφορετικά η δράση που παράγει και δημοσιοποιεί πολιτιστικό προϊόν (π.χ., γεγονός, πληροφορία, θέαμα) για συλλογική και δημόσια κατανάλωση. Η πρακτική αυτή εγγράφεται στον αστικό χώρο και καταλαμβάνει μία δημόσια θέση μόνιμη ή προσωρινή. 

Η προτεινόμενη τυπολογική ταξινόμηση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων που ακολουθείται είναι η ακόλουθη:

α) Θέαμα/Ακρόαση: ο πολιτιστικός δέκτης παρακολουθεί ένα καλλιτεχνικό δρώμενο, μια παράσταση, μια συναυλία.

β) Θέαση: ο δέκτης μετακινείται προκειμένου να έρθει σε επαφή με πολιτιστικά δρώμενα που στεγάζονται σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους γι' αυτά.

γ) Εκπαίδευση: ο δέκτης αντλεί πληροφορίες από γραπτές, προφορικές και εικονικές πηγές, με ατομική πρωτοβουλία.

δ) Επίσκεψη: μετακίνηση του δέκτη σε παραδοσιακούς οικισμούς και ιστορικούς τόπους,

ε) Εκπαιδευτικές δραστηριότητες πολιτισμού: ο δέκτης εκπαιδεύεται σε πολιτιστικά πεδία και δρώμενα από υπεύθυνους καθηγητές.

3. Η ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΥΠΟΔΟΜΗΣ

Οι πολιτιστικές δραστηριότητες μίας ομάδας αναπτύσσονται στους «χώρους πολιτισμού», οι οποίοι, είτε είναι οργανωμένοι για να υποδεχθούν μόνιμα κάποια είδη δραστηριοτήτων, είτε φιλοξενούν περιστασιακά, με κάποια χρονική συχνότητα, κάποιες από αυτές. Με αυτόν τον τρόπο προκύπτει η έννοια της πολιτιστικής υποδομής. Η συλλογική πολιτιστική υποδομή του χώρου αποτελεί το σύνολο των επιμέρους χώρων της αστικής υποδομής, οι οποίοι κατασκευάστηκαν και λειτουργούν ως υποδοχείς παραγωγής και παρουσίασης μίας πολιτιστικής δραστηριότητας. Πρόκειται, δηλαδή, για τις λεγόμενες πολιτιστικές εγκαταστάσεις. Ακόμα όμως και στην περίπτωση που η κύρια χρήση του χώρου (π.χ., ένα σχολείο), που φιλοξενεί μία πολιτιστική δραστηριότητα δεν είναι πολιτιστική, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως τέτοια υπό την προϋπόθεση ότι αυτός ο χώρος φιλοξενεί πολιτιστικές εκδηλώσεις με μία συγκεκριμένη συχνότητα. Ως συχνότητα εκδηλώσεων ορίζεται είτε ως τακτική και ίση με 1 φορά/μήνα επί τουλάχιστον 6 μήνες, είτε ως σποραδική και ίση με 10 φορές/έτος.

Ο αστικός χώρος υποδέχεται την πολιτιστική δραστηριότητα και γι' αυτό και είναι (ή όχι) εξοπλισμένος με υποδομή που μπορεί αντίστοιχα να κατηγοριοποιηθεί ως εξής:

α) Πολιτιστικές εγκαταστάσεις θεάματος/ακρόασης: αφορούν στις υποδομές σε αίθουσες θεάτρων και σε υπαίθρια αμφιθέατρα, κινηματογράφους (χειμερινούς και θερινούς), καθώς και σε άλλες πολυλειτουργικές αίθουσες (π.χ., ξενοδοχείων, δημοσίων κτιρίων, πολιτιστικών συλλόγων).

β) Πολιτιστικές εγκαταστάσεις θέασης: πρόκειται για χώρους μουσείων, πινακοθηκών (γκαλερί), αλλά και αιθουσών που βρίσκονται σε κάποιο άλλο χώρο και είναι διαμορφωμένες έτσι ώστε να φιλοξενούν εκθέσεις εικαστικών τεχνών.

γ) Πολιτιστικές εγκαταστάσεις εκπαίδευσης: είναι οι βιβλιοθήκες, καθώς και τα πολιτιστικά και πνευματικά κέντρα, που έχουν την δυνατότητα συνεχούς και αυτόνομης λειτουργίας σε ανεξάρτητες κτιριακές μονάδες.

δ) Πολιτιστικές εγκαταστάσεις επίσκεψης: αποτελούν την έκφραση της κληρονομημένης κουλτούρας και πρόκειται για ευρύτερες χωρικές ενότητες, όπως οι χαρακτηρισμένοι παραδοσιακοί οικισμοί και όχι για συγκεκριμένους χώρους ή εγκαταστάσεις.

ε) Εκπαιδευτικές εγκαταστάσεις πολιτισμού: πρόκειται για εκείνες τις ανεξάρτητες εγκαταστάσεις που στεγάζουν κατά βάση εκπαιδευτικές δραστηριότητες, των οποίων τα αποτελέσματα εκφράζονται στον τομέα του πολιτισμού, όπως είναι τα ωδεία και οι οργανωμένες σχολές χορού, πλην αυτών των κατά τόπους πολιτιστικών συλλόγων.

Η παραπάνω τυπολογική κατηγοριοποίηση παρουσιάζει μια γενική και όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα, από την οποία ενδεχομένως λείπουν κάποιες ιδιαίτερες περιπτώσεις, που δεν ήταν δυνατόν να συμπεριληφθούν ή να προβλεφθούν στην αρχική ταξινόμηση. Επίσης, προκύπτουν και επιμέρους κατηγοριοποίησεις (υποκατηγορίες), με βάση άλλα χαρακτηριστικά ή κριτήρια (π.χ., ιδιοκτησιακό καθεστώς, φορέας διαχείρισης)

4. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Στόχος της διατριβής είναι η διερεύνηση και αξιολόγηση της πολιτιστικής δομής της Βόρειας Ελλάδας, ή, με άλλα λόγια, η γεωγραφική κατανομή του πολιτισμού στη Μακεδονία και τη Θράκη. Έχοντας σαν πλαίσιο την ανάγκη για πολυεπίπεδη θεώρηση του πολιτισμού,κρίθηκε σκόπιμο να διερευνηθούν κυρίως οι σύγχρονες εκφράσεις και εφαρμογές του ως πρακτικές, να καταγραφούν, δηλαδή, σε επίπεδο μεμονωμένου οικισμού οι δραστηριότητες που θεωρού¬νται ως πολιτιστικές ή που αφορούν τον πολιτισμό.

Αυτή η μακροεπίπεδη ανάλυση και θεώρηση του πολιτισμού στηρίχθηκε στο παραπάνω θεωρητικό υπόβαθρο και η συλλογή του βασικού πρωτογενούς υλικού βασίστηκε στην προετοιμασία, διακίνηση και συμπλήρωση σχετικών ερωτηματολογίων τα οποία είχαν ως στόχο να καλύψουν τους τομείς των πολιτιστικών δραστηριοτήτων που διερευνήθηκαν στην θεωρητική προσέγγιση. 

Με βάση αυτή τη λογική συντάχθηκαν και συμπληρώθηκαν, ανά Ο.Τ.Α. και οικισμό του, οι εξής πέντε (5) τύποι ερωτηματολογίων, που συσχετίζονται και με την τυπολογική ταξινόμηση των πολιτιστικών δραστηριοτήτων:

1. - Ερωτηματολόγιο Α : Καταγραφή Πολιτιστικών Εγκαταστάσεων

2. - Ερωτηματολόγιο Β : Καταγραφή Πολιτιστικών Δράσεων και Εκδηλώσεων.

3. - Ερωτηματολόγιο Γ: Καταγραφή Πολιτιστικών Συλλόγων

4. - Ερωτηματολόγιο Δ: Καταγραφή Παραγωγών Πολιτισμού

5. - Ερωτηματολόγιο Ε: Καταγραφή Εκπαιδευτικών Δραστηριοτήτων Πολιτισμού.

Το ερωτηματολόγιο Α' αφορά την καταγραφή χαρακτηριστικών των πολιτιστικών εγκαταστάσεων (π.χ., χρήση, συχνότητα χρήσης, μέγεθος, επιφάνεια) που φιλοξενούν αρκετές από τις πολιτιστικές δραστηριότητες. Περιλαμβάνει τις κατηγορίες θέαματος/ακρόασης, θέασης και εκ¬παίδευσης. Αντίθετα, το ερωτηματολόγιο Β' περιορίζεται μόνο στην καταγραφή της δραστηριότητας της «συμμετοχής» των κατοίκων και συμπεριλαμβάνει όλες τις πολιτιστικές εκδηλώσεις, τα φεστιβάλ και τις τοπικές γιορτές που διοργανώνει η τοπική αυτοδιοίκηση. Το ίδιο συμβαίνει και με τα ερωτηματολόγια Γ' και Δ', τα οποία επίσης αναφέρονται στην πολιτιστική δραστηριότητα της «συμμετοχής» αφού αφενός το ερωτηματολόγιο Γ' καταγράφει την ταυτότητα και τις δραστηριότητες επιλεγμένου δείγματος των πολιτιστικών συλλόγων αφετέρου το ερωτηματολόγιο Δ' καταγράφει την πολιτιστική προέλευση και το πεδίο δραστηριοτήτων των παραγωγών του πολιτισμού (π.χ., καλλιτέχνες, μουσικούς). Τέλος, το ερωτηματολόγιο Ε' αφορά αποκλειστικά την καταγραφή εκείνων των πολιτιστικών εγκαταστάσεων, στις οποίες διδάσκονται διάφορα πεδία πολιτισμού, όπως είναι τα ωδεία και οι σχολές χορού.

5. ΟΠΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

5.1. Πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές

Αποτέλεσμα της εξαιρετικά εκτεταμένης εργασίας πεδίου ήταν η συγκέντρωση περίπου 9.000 ερωτηματολογίων (συνολικά και των 5 τύπων) από το σύνολο των οικισμών των 1.397 Δημοτικών και Κοινοτικών Διαμερισμάτων των «Καποδιστριακών» Ο.Τ.Α.. Αυτό το πρωτογενές υλικό συγκεντρώθηκε με τη συνδρομή των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων, σε κάθε μια από τις οποίες δημιουργήθηκε ένα ανθρώπινο δίκτυο αποτελούμενο από έναν συντονιστή και από 4-5 απογραφείς, που αποτελούν την ομάδα καταγραφής των στοιχείων ανά νομό. Οι τελευταίοι επικέφθηκαν όλους τους οικισμούς σε κάθε νομό, στους οποίους πραγματοποίησαν πλήρη καταγραφή των πολιτιστικών στοιχείων και πόρων τους, με βάση κοινές προδιαγραφές που τους είχαν δοθεί στα πλαίσια της διδακτορικής διατριβής. Για την κατά καιρούς ενημέρωση ή και επικαιροποίηση αυτών των στοιχείων, πολύ χρήσιμη ήταν και η χρήση του διαδικτύου.

Ως δευτερογενείς πηγές χρησίμευσαν: α) εκδόσεις (βιβλία και περιοδικά), β) άρθρα του η¬μερήσιου και περιοδικού τύπου, γ) παλαιότερες αντίστοιχες τομεακές μελέτες πολιτισμού, δ) στοιχεία απογραφών και καταγραφών της Ε.Σ.Υ.Ε. (νυν ΕΛ.ΣΤΑΤ.), ε) ενημερωτικά φυλλάδια και έντυπα (π.χ., Ο.Τ.Α., Οργανισμών, πολιτιστικών συλλόγων) και ε) επίσημοι διαδικτυακοί κόμβοι (π.χ., Περιφερειών, Νομαρχιακών Αυτοδιοίκησεων, Δήμων)

5.2. Οι χωρικές κλίμακες αναφοράς

Οι χωρικές-διοικητικές κλίμακες που χρησιμοποιήθηκαν ήταν οι ακόλουθες: 

α) η χωροταξική, δηλαδή το συνολικό επίπεδο της Βόρειας Ελλάδας, που επιτρέπει τη συγκριτική πολιτιστική αξιολόγηση και ιεράρχηση των επιμέρους περιφερειών, 

β) η περιφερειακή, που θεωρήθηκε το κατάλληλο χωρικό μέγεθος που μπορεί να αναδείξει την πολιτιστική ταυτότητα, αλλά παράλληλα μπορεί να αποτελέσει το ανοιχτό πεδίο υποδοχής των διεθνών τάσεων στους επιμέρους τομείς της πολιτιστικής πολιτικής, 

γ) η νομαρχιακή, δηλαδή το δίκτυο των οικισμών σε νομαρχιακό πλαίσιο και 

δ) η δημοτική τοπική, δηλαδή οι μεμονωμένοι οικισμοί στο πλαίσιο της πρωτοβάθμιας τοπικής αυτοδιοίκησης.

5.3. Μεθοδολογία προσέγγισης

α) Διερεύνηση του δικτύου των οικισμών: Η έρευνα στρέφεται στη διαδικασία παραγωγής των πολιτιστικών λειτουργιών στο δίκτυο των οικισμών, το οποίο αποτελεί το βασικό άξονα της επιχειρούμενης διερεύνησης της πολιτιστικής δομής. Στη βάση αυτή, εξετάζονται τα χαρακτηριστικά του ως προς: 

i) Τη θεσμική διοικητική ιεράρχησή του, όπου βασικό σημείο αναφοράς είναι ο Ο.Τ.Α.. Υπάρχουν 220 Δήμοι και 30 Κοινότητες, 

ii) Τα κριτήρια ιεράρχη-σής του κατά την Ε.Σ.Υ.Ε., που είναι ένα γεωμορφολογικό και ένα πληθυσμιακό. Σύμφωνα με το γεωμορφολογικό κριτήριο, καθορίζονται για τις ανάγκες της έρευνας 4 κατηγορίες οικισμών: πεδινοί, ημιπεδινοί, ημιορεινοί και ορεινοί. Σύμφωνα με το πληθυσμιακό κριτήριο ο πληθυσμός των οικισμών χαρακτηρίζεται ως αγροτικός, ημιαστικός και αστικός και 

iii) Άλλες παραμέτρους, όπως είναι για παράδειγμα η θέση των οικισμών ως προς τα συγκοινωνιακά δίκτυα.

β) Διερεύνηση χαρακτηριστικών του πληθυσμού: Εξίσου σημαντικό και αναγκαίο, κρίθηκε να εξεταστούν συστηματικά και διαχρονικά τα δημογραφικά, οικονομικά, κοινωνικά και μορφωτικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού που κατοικεί στη Βόρεια Ελλάδα, τόσο σε επίπεδο περιφερειών όσο και σε επίπεδο νομών. Πηγή ήταν τα αντίστοιχα στοιχεία απο¬γραφών πληθυσμού της Ε.Σ.Υ.Ε. για τα έτη 1991 και 2001. Σκοπός της συγκεκριμένης προσέγγισης είναι να γίνει κατανοητό το επίπεδο ανάπτυξης των ανθρώπων, που καλούνται να συμμετέχουν και να στηρίξουν την διαδικασία παραγωγής των πολιτιστικών αγαθών.

γ) Διερεύνηση πολιτιστικής δομής των οικισμών: Με βάση τη στατιστική επεξεργασία των ερωτηματολογίων που συλλέχθηκαν για κάθε μεμονωμένο οικισμό, διερευνάται η πολιτιστική δομή στον καθέναν από αυτούς και στη συνέχεια η σύνθεση των επιμέρους χαρακτηριστικών, ανά κατηγορία πολιτιστικών δραστηριοτήτων, αποδίδει την αντίστοιχη δομή σε επίπεδο νομών και περιφερειών. Ως αποτέλεσμα προκύπτουν παρατηρήσεις ως προς την παραγωγή και χωροθέτηση των δραστηριοτήτων (λειτουργιών) του πολιτισμού και γίνεται αναφορά στις παραμέτρους επιρροής στις περιφέρειες και τους νομούς της Μακεδονίας και Θράκης, σχετικά με μια διαφαινόμενη πολιτιστική ιεραρχία τους, ιδιαίτερα ως προς το συνολικό αριθμό πολιτιστικών εγκαταστάσεων. Οι διαπιστώσεις αυτές βασίζονται στην εξαγωγή σειράς σχετικών δεικτών αξιολόγησης (π.χ., αριθμός κατοίκων ανά εγκατάσταση, επιφάνεια εγκατάστασης ανά κάτοικο) και συνοδεύονται από χάρτες και σχετικά διαγράμματα.

Τα δεδομένα που προκύπτουν από τις παραπάνω διερευνήσεις (α), (β) και (γ) κωδικοποιούνται σε σειρά πινάκων ανάλυσης, προσφέροντας, κατά περίπτωση, το απαραίτητο υπόβαθρο για την ερμηνεία των ιδιαιτεροτήτων της παραγωγής των πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Τα συμπεράσματα που προκύπτουν αναφέρονται αρχικά σε όλη τη γεωγραφική ενότητα της Βορείας Ελλάδας, κατόπιν αναφέρονται τα χαρακτηριστικά της κάθε μίας από τις συνιστώσες περιφέρειες της, καθώς και συγκριτικά στοιχεία τόσο μεταξύ των περιφερειών όσο και μεταξύ των νομών που τις αποτελούν. Εξετάζονται ακόμη, ως τελευταίο επίπεδο ανάλυσης, στοιχεία που αφορούν τους νομούς, τόσο ως ξεχωριστές γεωγραφικές ενότητες όσο και ως συγκρίσιμα μεγέθη μεταξύ τους, που οδηγούν σε συγκεκριμένη κατηγοριοποίηση και ιεράρχηση τους, σύμφωνα με τη διάρθρωση της πολιτιστικής δομής τους.

δ) Παραγωγή χαρτογραφικού υλικού: Τα στοιχεία των παραπάνω διερευνήσεων επιτρέπουν την παραγωγή θεματικών χαρτών, στους οποίους απεικονίζεται η γεωγραφική (χωρική) κατανομή και η χωροθέτηση των πολιτιστικών εγκαταστάσεων. Η δημιουργία των χαρτών έχει ως αφετηρία τη μετατροπή αναλογικών γεωπολιτικών υποβάθρων, που διατέθηκαν από το Υπουργείο Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, σε ψηφιακά. Με τη χρήση επιλεγμένων λογισμικών γίνεται η προσαρμογή των υποβάθρων στην κατάλληλη κλίμακα, καθώς και η τελική επεξεργασία τους. 

Αυτή συνίσταται στη δημιουργία επιμέρους επιπέδων χαρτογραφικής πληροφορίας. Ειδικότερα, περιλαμβάνει: 

i) τη χωροθέτηση της θέσης και την αναγραφή της ονομασίας των διαφορετικών επιπέδων των οικισμών (πρωτεύουσα νομού, έδρα Ο.Τ.Α., λοιποί οικισμοί), 

ii) τα αντίστοιχα διοικητικά όρια, 

Σχήμα 1

iii) την ιεράρχηση του οδικού δικτύου (εθνικό, νομαρχιακό, επαρχιακό) και iv) τη χωροθέτηση των κατηγοριών και υποκατηγοριών των πολιτιστικών υποδομών (εγκαταστάσεις), η οποία γίνεται με σήμανση της θέσης τους με τη χρήση κατάλληλα επιλεγμένων ασπρόμαυρων γραφικών συμβόλων κατά περίπτωση. Το τελικό αποτέλεσμα αφορά τη δημιουργία 4 θεματικών χαρτών (θεάματος/ ακρόασης, θέασης, εκπαίδευσης, εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων πολιτισμού) ανά νομό (βλ. ενδεικτικά Σχήμα 1) και ισάριθμων χαρτών ανά περιφέρεια (βλ. Σχήμα 2), καθώς οι τελευταίοι προκύπτουν από την επακριβή συνένωση των αντίστοιχων χαρτών των επιμέρους νομών. 

Με την ίδια τεχνική, προκύπτουν και οι αντίστοιχοι 4 χάρτες που απεικονίζουν τη διάρθρωση των πολιτιστικών υποδομών σε επίπεδο Βόρειας Ελλάδας. 

ε) Η βάση δεδομένων: Η ηλεκτρονική χαρτογράφηση συνδέεται άμεσα με τη βάση δεδομένων, που αποτελεί παράγωγο της επεξεργασίας των ερωτηματολογίων και δημιουργείται με τη χρήση του κατάλληλου λογισμικού (Microsoft Excel). Τα αναλυτικά δεδομένα συνιστούν ένα διαχειρίσιμο αρχείο πολιτισμού για κάθε περιφέρεια και νομό, το οποίο εύκολα μπορεί να επικαιροποιείται και να τροποποιείται ανάλογα με τις μεταβολές της πολιτιστικής υποδομής ή τις διοικητικές αναδιαρθρώσεις.

Σχήμα 2

Σχήμα 2: Εγκαταστάσεις Θεάματος - Ακρόασης στην Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας

6.   ΓΕΝΙΚΑ ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ

Η διατριβή βρίσκεται στο στάδιο της τελικής συγγραφής και για αυτόν το λόγο δεν μπορεί να γίνει ακόμα αναφορά στα αναλυτικά συμπεράσματα, καθώς αυτά δεν έχουν παρουσιαστεί δημοσίως. Για αυτόν τον λόγο στη συνέχεια αναφέρονται μόνο κάποια από τα γενικά πορίσματα, που σχετίζονται με την πολιτιστική δομή και ιεραρχία στο γεωγραφικό επίπεδο της Βόρειας Ελλάδας και είναι τα ακόλουθα:

α) Σε επίπεδο περιφερειών διαπιστώνεται κυριαρχία της Κεντρικής Μακεδονίας, γεγονός που οφείλεται στη παρουσία του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης (Π.Σ.Θ.), όπου υπάρχουν οι μεγαλύτεροι πληθυσμιακά Ο.Τ.Α. και η καλύτερη από άποψη χωρικής κατανομής και μεγέθους (ως προς την επιφάνεια) πολιτιστική υποδομή. Ακόμα και στην περίπτωση, πάντως, που αφαιρεθεί η υποδομή του Π.Σ.Θ., η ίδια περιφέρεια υπερέχει αρκετά σε σχέση με την Ανατολική Μακεδονία -Θράκη και τη Δυτική Μακεδονία, που ακολουθούν ιεραρχικά και στις δύο περιπτώσεις.

β) Σε επίπεδο νομών προηγείται κατά πολύ ο νομός Θεσσαλονίκης, ακολουθούν οι ήδη αναπτυγμένοι πολιτιστικά νομοί (π.χ., Σερρών, Καβάλας), οι δυναμικά αναπτυσσόμενοι (π.χ., Φλώρινας, Ημαθίας, Δράμας), οι στάσιμοι (π.χ, Κοζάνης, Πιερίας, Έβρου) και τέλος οι μη αναπτυγμένοι ή και φθίνοντες (π.χ., Γρεβενών, Κιλκίς, Ροδόπης).

γ) Σε επίπεδο Ο.Τ.Α. η πολιτιστική ιεραρχία είναι σύνθετη, σχετίζεται, αλλά συχνά δεν συμπίπτει με την οικιστική-δημογραφική-οικονομική ιεραρχία. Το γεγονός αποδεικνύεται και από το ότι ορισμένοι οικισμοί σε χαμηλή βαθμίδα του οικιστικού δικτύου, έχουν συγκριτικό πλεονέκτημα στην πολιτιστική δημιουργία έναντι άλλων που ανήκουν σε ανώτερες βαθμίδες. Αυτή η πραγματικότητα τονίζει τα διαφορετικά πολιτιστικά χαρακτηριστικά και αναδεικνύει τους πόλους της πολιτιστικής ανάπτυξης.

δ) Σε επίπεδο μεμονωμένων οικισμών, συγκρίσιμων μεγεθών (σε έκταση και πληθυσμό), αλλά με διαφορετική κοινωνική σύνθεση και μορφωτικό επίπεδο πληθυσμού, καταγράφεται διαφορετική πολιτιστική ταυτότητα και κατ' επέκταση διαφορετική ανάγκη κάλυψης των αναγκών τους σε πολιτιστικές εγκαταστάσεις (π.χ. οι μουσουλμανικοί οικισμοί Ξάνθης και Ροδόπης με την πλήρη απουσία σχετικών υποδομών).

ε) Ως προς τη χωροθέτηση των πολιτιστικών εγκαταστάσεων διαπιστώνεται η παρου¬σία κάποιων από αυτές αποκλειστικά στα αστικά κέντρα και βασικά στις πρωτεύουσες των νομών (π.χ., θέατρα, κινηματογράφοι, γκαλερί, ωδεία,σχολές χορού), ενώ σε άλλες περιπτώσεις (π.χ., μουσεία, βιβλιοθήκες, πνευματικά κέντρα) καταγράφεται συγκριτικά καλύτερη παρουσία τους, τόσο στις ημιαστικές όσο και στις αγροτικές περιοχές.

στ) Διαπιστώνεται η ύπαρξη πολλαπλών και ιεραρχημένων δικτύων (π.χ., ως προς τα μουσεία, ως προς τις λαογραφικές συλλογές στη Δυτική Μακεδονία και τη Θράκη) που στοιχειοθετούν τάσεις πολιτιστικής εξειδίκευσης αυτών των περιοχών.

ζ) Η τελική αξιολόγηση των περιοχών επιρροής των πολιτιστικών δραστηριοτήτων του δικτύου των οικισμών, σε συνδυασμό με την ικανοποιητική προσβασιμότητα και την εγγύτητα των πολιτιστικών υποδομών με τα δίκτυα κυκλοφορίας, δημιουργεί τελικά σε επίπεδο Βόρειας Ελλάδας τα «πλήρη» (π.χ., Π.Σ.Θ., πεδινές περιοχές Κεντρικής Μακεδονίας) και τα «κενά» (π.χ., ορεινές περιοχές Δυτικής Μακεδονίας και Θράκης) του πολιτισμού.

Κλείνοντας και με αφορμή την τελευταία επισήμανση, είναι προφανές ότι στο εξής και στα πλαίσια διαμόρφωσης της περιφερειακής πολιτιστικής πολιτικής για τη Βόρεια Ελλάδα θα πρέπει να υπάρξει ενίσχυση των «πλήρων», αρκεί να μην αποδυναμωθούν εντελώς τα υφιστάμενα «κενά» και το κυριώτερο να μπορέσει να ενισχυθεί η δυνατότητα κάποιων από τα τελευταία προοδευτικά να μεταβληθούν σε «πλήρη». Προς αυτήν την κατεύθυνση μπορεί, να αξιοποιηθεί η παρούσα εργασία για τον προγραμματισμό οποιουδήποτε θέματος που εντάσσεται στη σφαίρα του πολιτισμού, σε επίπεδο κράτους, περιφερειών, νομών ή τοπικής αυτοδιοίκησης, όπως είναι η ανάπτυξη και η διάχυσή του, καθώς και οι σχετικές επενδύσεις και χρηματοδοτήσεις.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου Σ., Μπαντιμαρούδης Φ., Μπουμπάρης Ν., Παπαγεωργίου Δ., 2005. Πολιτιστικές Βιομηχανίες, εκδόσεις Κριτική, σσ. 23-37.
• Δημητριάδης Ε.Π.(επιστ. υπευθ.), Ασήμος Π., Δέλτσου Ε., Λαγόπουλος Α.-Φ., Πάπαρη Α., Στα-θακόπουλος Π, 1997. Διερεύνηση της Γεωγραφίας του Πολιτισμού στη Μακεδονία.. Εργαστήριο Πολεοδομίας και Ιστορίας της Πόλης, Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ.- Ε.Ε. Α.Π.Θ., 2 τόμοι, Θεσσαλονίκη.
• Δημητριάδης Ε.Π.,Λαγόπουλος Α.-Φ., Ο Πολιτιστικός Χάρτης της Β. Ελλάδας, εφημερίδα ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2.6.2003.
• Μπιτσάνη Ε., 2004. Πολιτισμική Διαχείριση και Περιφερειακή Ανάπτυξη. Εκδόσεις Διόνικος, Αθήνα.
• Smith Ph., 2006. Πολιτισμική Θεωρία. Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα.
• Unesco (Division of Statistics on Culture and Communication), 1979 Preliminary Study on the Scope and Coverage of a Framework for Cultural Statistics, Paris

*Ομιλία στο 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο Πολεοδομίας Χωροταξίας και Περιφερειακής ανάπτυξης που έγινε στο Βόλο τον Σεπτέμβριο του 2012