«Μεταρρυθμίσεις» και Ερυθροί Χμερ

Του Χαρίδημου Τσούκα, BHMA, 14.7.13

«Να σας κρατήσουμε δεν ωφελεί, να σας καταστρέψουμε δεν χάνουμε»

Από τότε που ο πρωθυπουργός κ. Σαμαράς αποφάσισε σουλτανικά να κλείσει την ΕΡΤ, το ακούω σχετικά συχνά: ο μόνος τρόπος να γίνουν βαθιές αλλαγές στο Δημόσιο είναι να κλείσουν οργανισμοί, να εξυγιανθούν και να ξανανοίξουν. Πρόκειται για μια απλοϊκή προσέγγιση, ορμώμενη περισσότερο από αγανάκτηση παρά από στοχαστική ανάλυση. Στον πυρήνα της κυριαρχεί η φαντασίωση της μαγικής μεταμόρφωσης: το νέο θα γεννηθεί από τη στιγμιαία καταστροφή του παλαιού. Θα εξαφανιστεί ταχυδακτυλουργικά το ιστορικό παρελθόν για να χτιστεί το καινούργιο μέλλον! Η φαντασίωση αυτή διαπερνάται από την αντίληψη της κοινωνικής μηχανικής.   Η κοινωνική μηχανική, αρχετυπικά αποτυπωμένη στο κομμουνιστικό πρόταγμα, αντιλαμβάνεται την κοινωνία ως μια εύπλαστη ύλη την οποία μπορεί να διαμορφώσει κατά το δοκούν ο κοινωνικός μηχανικός. Οι Ερυθροί Χμερ της Καμπότζης (1974-1979), λ.χ., ήθελαν να απαλλαγεί πλήρως και για πάντα ο πληθυσμός από την «καπιταλιστική μόλυνση» - κατάργησαν το νόμισμα, έκαψαν βιβλία, μετακίνησαν βιαίως πληθυσμούς, σκότωσαν εκατομμύρια, αλλοίωσαν τη γλώσσα. Η ολοκληρωτική νοοτροπία τους αποτυπώθηκε στο διαβόητο σύνθημα για τους κατοίκους των πόλεων (τους πλέον επιρρεπείς στις «καπιταλιστικές» συνήθειες): «Να σας κρατήσουμε δεν ωφελεί, να σας καταστρέψουμε δεν χάνουμε».

Αν κάτι μάθαμε στον 20ό αιώνα είναι ότι οι κοινωνίες είναι σύνθετα συστήματα, με ιστορία, άρρητους κώδικες επικοινωνίας, ετερογενείς αξίες, χτισμένες από το «στραβόξυλο της ανθρώπινης φύσης». Ο κοινωνικός μηχανικός όχι μόνο δεν διαθέτει πλήρη και ακλόνητη γνώση για τη ριζική κοινωνική αλλαγή, αλλά είναι μέρος της κοινωνίας που θέλει να αλλάξει, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη δική του αξιακή συγκρότηση και συμπεριφορά.

Αλλάζοντας επίπεδο ανάλυσης, όσοι πιστεύουν ότι μόνο με το κλείσιμό του αλλάζει ριζικά ένας οργανισμός υποπίπτουν, κατ' αναλογία, στο σφάλμα των Ερυθρών Χμερ: πιστεύουν ότι  κατέχουν την τέλεια γνώση που θα οδηγήσει στον «νέο» οργανισμό, γεγονός που τους κάνει όλο και περισσότερο αυταρχικούς· αδιαφορούν για τη νοοτροπία που έχει ιστορικά εμπεδωθεί στον οργανισμό, την οποία νομίζουν ότι μπορούν απρόσκοπτα να διαγράψουν· και, βεβαίως, θεωρούν τον εαυτό τους «αμόλυντο» από τις πρακτικές που θέλουν να καταργήσουν. Συνήθως τίποτε από αυτά δεν ισχύει.

Οταν σατραπικά ο Πρωθυπουργός ανακοινώνει το κλείσιμο ενός δημόσιου οργανισμού, δείχνει ότι περιφρονεί το έργο του και, συλλήβδην, τους ανθρώπους που το παράγουν (άρα τους αποξενώνει), ενώ δεν σέβεται τους χρήστες των υπηρεσιών του. «Να σας κρατήσουμε δεν ωφελεί, να σας καταστρέψουμε δεν χάνουμε».  

Η φαυλότητα που ιστορικά διέπει τη λειτουργία αρκετών δημόσιων οργανισμών συγκροτεί ένα πλέγμα αξιών - μια νοοτροπία - η οποία δεν θα εξαλειφθεί επειδή κλείνει ο Πρωθυπουργός τον οργανισμό. Αντιθέτως, η αλλαγή προϋποθέτει ενεργό εμπλοκή του μεταρρυθμιστή με την κυρίαρχη νοοτροπία, όχι για να συμβιβαστεί μαζί της αλλά, κυρίως, για να σηματοδοτήσει με τη δική του, αυτοδεσμευτικά νεωτερική, συμπεριφορά ότι μια άλλη νοοτροπία είναι δυνατή.

Για να έχει πειστικότητα το εγχείρημα του μεταρρυθμιστή δεν πρέπει να τον βαρύνουν αυτά που καταγγέλλει. Αν έχει διορίσει σωρηδόν ψηφοφόρους του στο Δημόσιο, αν έχει τοποθετήσει συντοπίτες, κομματανθρώπους ή κολλητούς επικεφαλής σε καίριες θέσεις δημόσιων οργανισμών, και αν έχει τοποθετήσει στη διοίκηση ανδρείκελα, τότε είναι οργανικό μέρος (το πιο σημαντικό μάλιστα, ex officio) του «συστήματος» που καταγγέλλει. Πώς θα πείσει;

Και όταν ο Πρωθυπουργός επαίρεται ότι προωθεί «μεταρρυθμίσεις» με «σχέδιο», ίσως δεν αντιλαμβάνεται τη θυμηδία που προκαλεί όταν ισχυρίζεται ότι η ΕΡΤ έπρεπε να κλείσει, διότι «ποτέ καμία διοίκηση δεν κατάφερε να αλλάξει τίποτε» (συνέντευξη Σαμαρά στο «Βήμα», 23.6.2013). Μα αφού οι διοικήσεις που διόριζε το κόμμα του τοποθετούνταν εκεί ακριβώς για να μην αλλάξει τίποτε! Η αλλαγή δεν είναι εφικτή όταν ο φορέας της αναπαράγει την παθογένεια του συστήματος που καλείται να αλλάξει.

Και όταν ο Πρωθυπουργός κλείνει έναν οργανισμό γιατί δεν κατάφερε να συντονίσει την κυβέρνησή του, έτσι ώστε να βρεθούν εγκαίρως οι 2.000 πλεονάζοντες σε ολόκληρο το Δημόσιο (βλ. συνέντευξη Σαμαρά, ό.π.), μιλάει περισσότερο σαν σχολιαστής και λιγότερο ως κυβερνήτης. Γιατί να πληρώσουν την απουσία ορθολογικού σχεδίου και ισχυρής βούλησης όλα αδιακρίτως τα μέλη του οργανισμού; Γιατί αυτοί και όχι άλλοι;

Το μήνυμα που παίρνει ένας εργαζόμενος του Δημοσίου είναι ότι η θέση εργασίας του είναι περισσότερο προϊόν πολιτικής λοταρίας και λιγότερο αποτέλεσμα ορθολογικού σχεδιασμού. Πώς θα πειστεί αύριο ότι απολύεται κατόπιν «αξιολόγησης»; Οσο «πολιτικά» απολύθηκε, άλλο τόσο «πολιτικά» μπορεί να ξαναπροσληφθεί. Βλέπετε πώς διαιωνίζεται η παλαιά νοοτροπία (η κομματοκρατία) που υποτίθεται ότι πρέπει να αλλάξει; Βλέπετε γιατί η «αποφασιστικότητα» του Σαμαρά είναι κίβδηλη; Αντιλαμβάνεστε γιατί η χώρα βουλιάζει αλλά δεν αλλάζει;

Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στα πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick 

(htsoukas@gmail.com).