Τα ζωικά πνεύματα

Του Αρίστου Δοξιάδη*, Καθημερινή, 19.5.13

Πληθαίνουν τα θετικά μηνύματα για την ελληνική οικονομία στον ξένο Τύπο αλλά και στις χρηματαγορές. Καλό αυτό, αλλά να μη μας ξεγελάει. Η παραγωγή είναι πολύ ισχνή, το κράτος πολύ προβληματικό, οι ανισορροπίες και οι ανισότητες επίμονες. Δεν θα διορθωθούν μόνο επειδή θα επανέλθουν μερικά δισ. σε καταθέσεις, θα βελτιωθούν οι όροι δανεισμού του κράτους και θα ανεβεί ο δείκτης του Χρηματιστηρίου Αθηνών. «Δεν μπορώ να καταλάβω το μακροπρόθεσμο σενάριο για την Ελλάδα», λέει ένας Ευρωπαίος επενδυτής σε ρεπορτάζ των Financial Times. «Προφανώς έχουν απομακρυνθεί οι ακραίοι κίνδυνοι, όμως τι άλλο περιλαμβάνει το οικονομικό τους μοντέλο εκτός από τουρισμό»; Είναι φυσικό να αναρωτιέται. Οι διεθνείς επενδυτές συνήθως αγοράζουν μετοχές ή επιχειρήσεις που ήδη υπάρχουν. Μπορεί να τις βελτιώσουν ή να τις επεκτείνουν. Αν όμως είναι να ιδρύσουν κάτι νέο, θα διαλέξουν από όλο τον κόσμο το μέρος που προσφέρει κάποιο έτοιμο πλεονέκτημα. Από τη δική τους οπτική, δεν θα βρουν πολλές ευκαιρίες στην Ελλάδα, έξω από τον τουρισμό. Για όσους ζούμε εδώ, η οπτική είναι διαφορετική. Οταν δεν υπάρχει η έτοιμη ευκαιρία, οι άνθρωποι θα σκαρφιστούν κάτι, οτιδήποτε, για να ζήσουν. Μερικοί θα τα καταφέρουν καλά και θα δώσουν δουλειές σε άλλους. Οπου υπάρχουν μερικές ελάχιστες προϋποθέσεις, πάντα συμβαίνει αυτό. Και εκ των υστέρων, οι οικονομολόγοι κωδικοποιούν αυτό που έγινε και το ονομάζουν το «τάδε» μοντέλο ανάπτυξης.

Εκ των προτέρων όμως, η οικονομική ανάλυση δεν μπορεί να προβλέψει την ανάπτυξη, πότε και πώς δηλαδή θα δημιουργηθούν σε μια χώρα νέες δουλειές και εισοδήματα. Υπάρχουν χώρες με φυσικούς πόρους ή με κεφάλαια καθηλωμένες, και χώρες που βγαίνουν μπροστά από το πουθενά. Οσοι επιδιώκουν να μετρήσουν τους συντελεστές που συμβάλλουν στην αύξηση του ΑΕΠ μένουν πάντα με ένα μεγάλο ανεξήγητο «υπόλειμμα». Ο Κέινς μιλούσε για τα «ζωικά πνεύματα» που οδηγούν τους οικονομικούς κύκλους. Ο Χάγεκ τόνιζε ότι η «ανθρώπινη πράξη» διαμορφώνει το οικονομικό περιβάλλον. Οι μετρήσιμοι παράγοντες και οι επίσημοι θεσμοί περιορίζουν αλλά δεν καθορίζουν τις επιλογές των προσώπων. Προφανώς όταν οι τράπεζες δεν παρέχουν ρευστότητα, οι επιχειρήσεις που απαιτούν κεφάλαιο κίνησης θα κλείσουν. Οταν το κράτος μειώνει τις δαπάνες του, θα χαθούν πολλές δουλειές που ζούσαν από αυτές, άμεσα ή έμμεσα. Οσο όμως υπάρχουν άλλα εφόδια, θα υπάρχουν ευκαιρίες για νέες δραστηριότητες. Η Ελλάδα είναι χώρα μικρών επιχειρήσεων με πρακτική τεχνογνωσία, επαγγελματιών με επιστημονική γνώση, και μεγάλο απόθεμα γης και ακίνητης περιουσίας.

Παρ’ όλη τη γενική κατήφεια, τη βαριά φορολογία, την ακόμα δαιδαλώδη γραφειοκρατία και τη διαφθορά, έχουμε ήδη σημάδια μιας στροφής στη βάση της οικονομίας, όπου δεν φτάνουν οι μακροσκοπικές παρατηρήσεις. Είναι πρώτη φορά, π.χ., που τόσοι ελαιοπαραγωγοί δημιουργούν επώνυμο λάδι με συσκευασία υψηλής σχεδίασης για να κερδίσουν θέση σε αγορές εξωτερικού. Που υπάρχουν τόσο πολλοί υποψήφιοι για τις σχολές Εμπορικού Ναυτικού. Που οι γιατροί μελετούν σοβαρά πώς να προσελκύσουν ασθενείς από το εξωτερικό, και για αυτό δέχονται να υποστούν τη διαδικασία του ποιοτικού ελέγχου και συμφωνούν να υπάρχουν κεφαλαιουχικές εταιρείες στον χώρο της πρωτοβάθμιας φροντίδας.

Είναι η πρώτη φορά που οι πιο ταλαντούχοι μηχανικοί Πληροφορικής, αντί να τρέφονται από «ευρωπαϊκά προγράμματα» ή να κατασκευάζουν δυσλειτουργικά συστήματα για το Δημόσιο, προσπαθούν να δημιουργήσουν καινοτομικά προϊόντα που να έχουν ζήτηση στη διεθνή αγορά. Το οικοσύστημα των νεοφυών επιχειρήσεων τεχνολογίας ποτέ δεν ήταν τόσο ζωντανό. Κοινό στοιχείο των περιπτώσεων αυτών είναι ότι δεν απαιτούν σημαντικές νέες επενδύσεις γιατί αξιοποιούν ό,τι υπάρχει με νέους τρόπους. Επίσης, ότι αναζητούν διέξοδο στην παγκόσμια αγορά. Και ότι δεν επηρεάζονται πολύ από την κακή ποιότητα του κράτους, εφόσον βέβαια δεν απαγορεύει τη δραστηριότητα ευθέως με νόμους ή με υπερβολικές επιβαρύνσεις. Τα βγάζουν πέρα μόνοι τους, με άτυπα δίκτυα και με διεθνείς συνεργασίας. Κανένας δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα αν οι πρωτοβουλίες αυτού του είδους αρκούν για να μειωθεί ριζικά η ανεργία και να μπούμε σε αναπτυξιακή τροχιά. Είναι πάντως πιθανό να συμβεί, αν αυτές πολλαπλασιαστούν και αν δημιουργήσουν συνέργειες και διασυνδέσεις. Κάθε πρόσθετο ευρώ του ΑΕΠ που προέρχεται από εξαγωγές μπορεί να στηρίξει άλλα δύο ευρώ σε μη εμπορεύσιμες υπηρεσίες. Κάθε πετυχημένος κλάδος, έστω και μικρός, ενισχύει την αφήγηση που θα προσελκύσει ξένα κεφάλαια.

Δεν συμφωνώ λοιπόν με όσους λένε ότι αν δεν αλλάξει ριζικά το πολιτικό σύστημα, το πελατειακό κράτος και η δημόσια διοίκηση, δεν υπάρχει ελπίδα ανάπτυξης. Το κακό σημερινό κράτος καθυστερεί την ανάπτυξη, ακυρώνει μερικές καλές επιλογές και παρατείνει τη φτώχεια. Δεν σκοτώνει όμως την προοπτική. Αυτά που θα σκότωναν την προοπτική θα ήταν η γενικευμένη ανομία, η ένταση της βίας, ένα αυταρχικό καθεστώς που κυνηγάει τις επιχειρήσεις ή ένα κράτος που διοικείται από μαφίες. Ούτε στη Σομαλία ούτε στη Λευκορωσία μπορούν να ανθήσουν παραγωγικές πρωτοβουλίες οποιασδήποτε κλίμακας.

Σε κάποιο βαθμό λοιπόν, ο οργίλος και απαισιόδοξος λόγος είναι αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Αντίθετα, όσοι πιστεύουν ότι μπορούν να γίνουν πράγματα μπορούν και να τα κάνουν. Εγώ είμαι σχετικά αισιόδοξος. Aλλά μπορεί να φταίει η άνοιξη.

* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης (aristosd.wordpress.com) είναι οικονομολόγος και στέλεχος εταιρείας venture capital.