Στην κρίση του ευρώ οφείλεται ο λαϊκισμός;

Της Katinka Barysch, http://www.cer.org.uk/, www.capital.gr

Οι λαϊκιστές και οι εξτρεμιστές είναι σε άνοδο σε όλη την Ευρώπη. Ακόμη και η Γερμανία βλέπει τώρα την άνοδο ενός ευρωσκεπτικιστικού κόμματος. Η κρίση του ευρώ είναι ο λόγος για το αυξανόμενο πολιτικό ρίσκο στην ευρωζώνη. Ή μήπως είναι; Είναι αλήθεια ότι τα λαϊκιστικά κόμματα είναι περισσότερο σημαντικά σε διάφορες χώρες της ευρωζώνης. Αλλά οι λόγοι για αυτό είναι πολλαπλοί, και είναι δύσκολο να εντοπιστεί μια πανευρωπαϊκή τάση. Ένα τέλος στην κρίση του ευρώ δεν θα μπορούσε να εγγυηθεί μια επιστροφή στο προβλέψιμο πολιτικό σκηνικό των δύο στρατοπέδων. Τι είναι λαϊκισμός; Στο πιο βασικό επίπεδο, ένας λαϊκιστής είναι κάποιος που συνηγορεί υπέρ μέτρων που δεν σας αρέσουν. Για τον ακροδεξιό Τύπο, λαϊκιστές είναι οι άνθρωποι που κάνουν λόγο για υψηλότερους φόρους, μεγαλύτερη ευμάρεια και προστασία των βιομηχανιών. Για τα αριστερά μέσα ενημέρωσης, είναι άνθρωποι που αντιτίθενται στην μετανάστευση, στην πολυμορφία και την ΕΕ. Αυτό που οι λαϊκιστές τείνουν να έχουν από κοινού είναι ότι έρχονται οι ίδιοι σε αντίθεση με τις πολιτικές ελιτ. «Ο λαϊκισμός είναι τόσο στυλ, όσο και ουσία», δηλώνει ο Tim Bale, καθηγητής πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Queen Mary στο Λονδίνο και ειδικός του θέματος. Οι λαϊκιστές συνήθως υποστηρίζουν ότι εκπροσωπούν μόνο τους ανθρώπους ενώ τα καθιερωμένα πολιτικά κόμματα παρουσιάζονται ως απόμακρα και διεφθαρμένα. Οι λαϊκιστές αντιπαθούν την αντιπροσωπευτική δημοκρατία και αγαπάνε τα δημοψηφίσματα.

Εφαρμόζοντας αυτόν τον ορισμό, η άνοδος του λαϊκισμού στην Ευρώπη είναι προγενέστερη της κρίσης κατά αρκετά χρόνια. Σκεφτείτε τον Jorg Haider στην Αυστρία, τον Pim Fortuyn στην Ολλανδία, τους αδερφούς Kaczynski στην Πολωνία ή το Jean-Marie Le Pen στη Γαλλία.

Δύο τάσεις έχουν διαβρώσει την εμπιστοσύνη των ανθρώπων στην κρατική εξουσία και επομένως βοήθησε τους λαϊκιστές. Πρώτον, η παγκοσμιοποίηση, η μετανάστευση και η τεχνολογική αλλαγή κάνει τη ζωή πιο σύνθετη. Τα κεντροαριστερά κόμμα δεν μπορούν πλέον αξιόπιστα να υπόσχονται θέσεις εργασίας και κοινωνική ασφάλεια. Οι κεντροδεξιές έννοιες των σταθερών οικογενειών και της μεμονωμένης ευθύνης, ηχούν ελάχιστα αξιόπιστες. Καθώς οι παλιές ιδεολογικές διαφορές «θολώνουν», τα κυρίαρχα κόμματα και στις δύο πλευρές υπόσχονται να κάνουν «ό,τι έχει αποτέλεσμα». Οι μπερδεμένοι ψηφοφόροι βρίσκουν τα ξεκάθαρα, απλοϊκά μηνύματα των λαϊκιστών, ελκυστικά.

Δεύτερον, η εξάπλωση του διαδικτύου και των νέων μέσων μπορούν να βοηθήσουν ανερχόμενους πολιτικούς αστέρες να κινητοποιήσουν τις μάζες. Πολλοί άνθρωποι στις ημέρες μας εμπιστεύονται το διαδίκτυο περισσότερο από ό,τι τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης. Και στην προσπάθειά τους να επανακτήσουν τις αξιολογήσεις, ακόμη και σοβαρά δίκτυα δίνουν στους «πολύχρωμους» λαϊκιστές περισσότερο τηλεοπτικό χρόνο από ό,τι στους «βαρετούς» κεντρώους.

Η κρίση του ευρώ δεν έχει προκαλέσει τον ευρωπαϊκό λαϊκισμό, αλλά σίγουρα τον έχει τροφοδοτήσει. Σε αυτές τις εξοργιστικές στιγμές, οι απλές λύσεις που «πουλάνε» οι λαϊκιστές κερδίζουν έδαφος σε πολλές χώρες της ευρωζώνης. Αλλά κάθε χώρα έχει τις ιδιοσυγκρασίες της.

Οι ψηφοφόροι σε μερικές από τις βόρειες πιστώτριες χώρες στην αρχή έγιναν ανήσυχοι. Το ευρωσκεπτικιστικό και αντί-μεταναστευτικό Κόμμα της Ελευθερίας σχεδόν τριπλασίασε το ποσοστό του στις ολλανδικές εκλογές το 2010. Ένα χρόνο μετά, το κόμμα των Αληθινών Φιλανδών (κατά των διασώσεων) έγινε το τρίτο μεγαλύτερο κόμμα στο φινλανδικό κοινοβούλιο. Το 2012 η υποστήριξη για το Κόμμα της Ελευθερίας κατέρρευσε στις ολλανδικές γενικές εκλογές, όπως έκανε και η στήριξη για τους Αληθινούς Φιλανδούς στις τοπικές εκλογές.

Είναι η σειρά της Γερμανίας τώρα; Με το «Εναλλακτική για τη Γερμανία» (AfD), ένα ευρωσκεπτικιστικό κόμμα που για πρώτη φορά θα συμμετέχει στις γενικές εκλογές της Γερμανίας το Σεπτέμβριο. Ο κύριος στόχος του είναι η Γερμανία να εγκαταλείψει το ευρώ, αν και το κόμμα υποστηρίζει άλλες πτυχές της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Μια δημοσκόπηση εμφάνισε ότι σχεδόν ένα τέταρτο των Γερμανών «κατ αρχήν» θα εξέταζε το αν θα ψήφιζε υπέρ ενός ευρωσκεπτικιστικού κόμματος. Αλλά σε μια άλλη δημοσκόπηση, μόλις το 3% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι θα ψήφιζε το AfD εάν οι εκλογές διεξαγόταν τώρα. Ο ηγέτης του, Bernd Lucke, ένας ηπίων τόνων ακαδημαϊκός με εμφάνιση παιδική, είναι ένα περίεργο είδος λαίκιστή, αν και όπως και οι περισσότεροι Ευρωπαίοι ανταγωνιστές του, υπόσχεται περισσότερη άμεση δημοκρατία και τέλος στις πολιτικές του παρελθόντος. Ωστόσο, δεδομένου ότι οι περισσότεροι από τα ανώτερα κλιμάκια του κόμματος είναι σοβαροί καθηγητές και επιτυχημένοι επιχειρηματίες, απευθύνεται στους μεσαίας τάξης κεντρώους ψηφοφόρους, που στην συντριπτική τους πλειοψηφία είναι ακόμη ευτυχείς με την Angela Merkel και τις πολιτικές της αναφορικά με το ευρώ.

Στη Γερμανία, όπως και σε άλλες βορειοευρωπαϊκές χώρες, ο κύριος αντίκτυπος των λαϊκιστών είναι ότι ρίχνουν στην απραξία τις καλά προετοιμασμένες πολιτικές συμμαχίες. Το AfD ίσως να μην λάβει το 5% που απαιτείται για να μπει στη Βουλή. Αλλά θα μπορούσε να «κλέψει» αρκετές ψήφους από τους Φιλελεύθερους (που ήδη αντιμετωπίζουν προβλήματα) για να στερήσει από τη Merkel τον φυσικό εταίρο της μετά από τον Σεπτέμβριο. Οι λαϊκιστές έχουν επίσης αντίκτυπο διότι κάποιοι εκ των mainstream πολιτικών συχνά αισθάνονται υποχρεώμενοι να σφετεριστούν τις ιδέες τους. Τέτοιες τακτικές σχεδόν ποτέ δεν έχουν αποτέλεσμα, εν μέρει διότι οι λαϊκιστές μπορούν εύκολα να μετακινηθούν σε περαιτέρω άκρα και εν μέρει καθώς οι μετριοπαθείς ψηφοφόροι (που αποτελούν ακόμη την πλειοψηφία σε όλες τις χώρες της Βόρειας Ευρώπης) αγανακτούν με τους πολιτικούς που κυνηγούν τη λαϊκιστική ψήφο.

Εάν ο λαϊκισμός στη Βόρεια Ευρώπη είναι αποσταθεροποιητικός αλλά όχι καταστροφικός, τι συμβαίνει με το Νότο; Στην Ελλάδα και στην Ιταλία οι λαϊκιστές δεν είναι πλέον στοιχεία του περιθωρίου. Στις ελληνικές εκλογές το Μάιο του 2012 το ακροαριστερό κόμμα ΣΥΡΙΖΑ ήρθε πολύ κοντά στην πρωτιά υποσχόμενο στους Έλληνες ότι θα βάλει τέλος στη λιτότητα που επιβάλει η ΕΕ, το νεοφασιστικό κόμμα της Χρυσής Αυγής έλαβε 7%, με ένα παρόμοιο ποσοστό να πηγαίνει σε ένα ακόμη ακροδεξιό εθνικιστικό κόμμα (η επανάληψη των εκλογών ένα μήνα αργότερα έφερε το κεντροδεξιό κόμμα της Νέας Δημοκρατίας να συγκεντρώνει περισσότερες ψήφους από το ΣΥΡΙΖΑ, αλλά κατά τα άλλα δεν άλλαξαν πολλά πράγματα). Στις ιταλικές εκλογές το Φεβρουάριο του 2013, το Five Star Movement του Beppe Grillo κέρδισε 25%, περισσότερο από κάθε άλλο κόμμα μεμονωμένα.

Με την ανεργία να διαμορφώνεται τώρα στο 27% στην Ελλάδα και την Ιταλία να πλήττεται από την μεγαλύτερη ύφεση των δύο τελευταίων δεκαετιών, πώς θα μπορούσαν οι άνθρωποι να μην ψηφίσουν τους λαϊκιστές; Θα μπορούσαν. Η Ισπανία έχει επίσης 27% ανεργία και δεν υπάρχει κανένα λαϊκιστικό κόμμα στον ορίζοντα. Οι Ιρλανδοί και οι Πορτογάλοι έχουν υποφέρει πάρα πολύ εξαιτίας της κρίσης του ευρώ αλλά δεν έχουν εγκαταλείψει τα καθιερωμένα κόμματα.

Οι Ελλάδα και Ιταλία ξεχωρίζουν καθώς τα πολιτικά τους συστήματα είχαν γίνει δυσλειτουργικά πολύ πριν από την οικονομική κρίση. Η διαφθορά και ο νεποτισμός υπάρχουν στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, αλλά όχι σε τέτοιο βαθμό που επικρατούσε συνήθως στην Ρώμη και στην Αθήνα. Είναι συνεπώς κατανοητό ότι οι Έλληνες και οι Ιταλοί αρνούνται τώρα να υποστηρίξουν τα καθιερωμένα κόμματα που έχουν κάνει ελάχιστα για τις αντίστοιχες χώρες τους εδώ και δεκαετίες.

Το βαθύτερο ρήγμα στην ελληνική πολιτική σκηνή εν είναι μεταξύ υποστηρικτών και αντιπάλων της λιτότητας, αλλά μεταξύ εκείνων που έχουν επί μακρόν επωφεληθεί από έναν διογκωμένο δημόσιο τομέα (προστατευόμενο και άρρηκτα συνδεδεμένο με τη Νέα Δημοκρατία και το άλλο mainstream κόμμα, το ΠΑΣΟΚ) και αυτών του ιδιωτικού τομέα που έχουν επωμιστεί το κύριο βάρος της λιτότητας. Για αυτούς, οι υποσχέσεις του ΣΥΡΙΖΑ για δωρεάν υγειονομική περίθαλψη και σχολικά γεύματα, γενναιόδωρα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας και αύξηση του κατώτατου μισθού, φαίνονται ελκυστικές. Αλλά πολλοί από αυτούς απλώς δεν μπορούν να «χωνέψουν» την υποστήριξη των δύο παραδοσιακών κομμάτων εξουσίας πια.

Η Ελλάδα είναι επίσης ένα από τα λίγα μέρη που η κρίση έχει ενισχύσει την άκρα δεξιά. Ένας λόγος είναι η αυξανόμενη δυσαρέσκεια των εκατομμυρίων περίπου μεταναστών που κατέφθασαν στις καλές εποχές. Άλλος ένας είναι η κατάρρευση του νόμου και της τάξης που έχει συνοδεύσει την ελληνική οικονομική κατάρρευση. Το κράτος είναι σε τέτοια σύγχυση που πολλοί Έλληνες έχουν «καλωσορίσει» τους κακοποιούς με τις μαύρες μπλούζες της Χρυσής Αυγής που φέρνουν κάποια «τάξη» στις γειτονιές τους, ακόμη και εάν αυτό συνεπάγεται ότι εκατοντάδες μετανάστες καταλήγουν στο νοσοκομείο μετά από βάναυσους ξυλοδαρμούς.

Στην Ιταλία, το δεξιό κόμμα της Λέγκας του Βορρά έλαβε το τιποτένιο 4% στις εκλογές του 2013, κυρίως διότι ήταν πολλά χρόνια στην κυβέρνηση. Οι Ιταλοί απέρριψαν όλα τα καθιερωμένα πολιτικά κόμματα στις τελευταίες εκλογές, ασχέτως εάν αυτά ήταν υπέρ ή κατά της λιτότητας. Δεν ψήφισαν επίσης ούτε υπέρ του πάλαι ποτέ τεχνοκράτη πρωθυπουργού τους, Mario Monti. Οι αυξήσεις φόρων και οι περικοπές στον προϋπολογισμό από το Monti, δεν του έδωσαν πολλούς φίλους. Αλλά τα ποσοστά του (τα οποία είχαν φθάσει και το 70%), κατέρρευσαν μόνο όταν σταμάτησε να είναι τεχνοκράτης και άρχισε την πολιτική καριέρα ως υποψήφιος στις εκλογές.

Η τραγωδία στην Ελλάδα και στην Ιταλία είναι ότι αυτή η πολύ-καθυστερημένη επαναδιευθέτηση και ανανέωση του πολιτικού συστήματος έρχεται σε μια στιγμή που και οι δύο χώρες χρειάζονται απεγνωσμένα ισχυρές και σταθερές κυβερνήσεις. Ίσως να περάσουν χρόνια προτού αυτό γίνει μια ρεαλιστική προοπτική. Οι λαϊκιστές συχνά «ξεμένουν» από υποστήριξη. Όσο πιο κοντά πηγαίνουν προς την εξουσία, τόσο υπό πίεση βρίσκονται για να παρουσιάσουν αξιόπιστες λύσεις και να κάνουν συμβιβασμούς. Σε αυτό το σημείο, είτε γίνονται mainstream είτε ξεφουσκώνουν. Μέχρι να συμβεί αυτό, ο λαϊκισμός και η πολιτική αβεβαιότητα θα συνεχίσουν να κάνουν την κρίση του ευρώ περισσότερο εύφλεκτη.

Ωστόσο, δεν είναι βέβαιο ότι ένα τέλος στη λιτότητα θα καταστήσει την ελληνική και ιταλική πολιτική σκηνή προβλέψιμη, ούτε ότι χωρίς περαιτέρω διασώσεις δεν θα υπάρξει λαϊκισμός στη Βόρεια Ευρώπη. Σε μια εποχή όπου οι ψηφοφόροι είναι τόσο μπερδεμένοι όσο και εύκολα εξαρτημένοι από το διαδίκτυο και τα social media, οι πολιτικοί δεν θα επιστρέψουν στα νηφάλια συστήματα των δύο ή τριών κομμάτων που κυριάρχησαν μεταπολεμικά.

Μπορείτε να διαβάσετε το κείμενο εδώ: http://www.cer.org.uk/insights/euro-crisis-responsible-populism