Ευρώπη χωρίς Ευρωπαίους; Η απουσία αλληλεγγύης, ο ευρωσκεπτικισμός και η υπέρβαση του έθνους-κράτους

Του Π. Κ. Ιωακειμίδη, ΝΕΑ, 12.4.13

Μπορεί τελικά η Ευρώπη να οικοδομηθεί και να  επιβιώσει χωρίς Ευρωπαίους; Το εναγώνιο ερώτημα τίθεται με ιδιαίτερη ένταση τελευταία, μετά τις διαδοχικές κρίσεις, καθώς ενώ σε θεσμικό και πολιτικό επίπεδο η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει κάνει ορισμένα σημαντικά βήματα για την εμβάθυνση της ενοποίησης, σε επίπεδο ευρωπαϊκής κοινωνίας και πολιτών καταγράφεται ακριβώς η αντίθετη τάση: ευρωπαϊκές κοινωνίες και πολίτες απομακρύνονται μεταξύ τους, εμφανίζονται να κόβουν τους δεσμούς υποστήριξης και αλληλεγγύης, να απορρίπτουν τα κοινά σημεία αναφοράς και προσδιορισμού ως Ευρωπαίων, να περιχαρακώνονται σε στενά εθνικά πλαίσια για την εννοιολόγηση της ταυτότητάς τους. Ετσι χάνεται η οποιαδήποτε αναφορά σε ευρωπαϊκή ταυτότητα, πολύ περισσότερο σε «ευρωπαϊκό δήμο». Η δυναμική αυτή εκφράζεται εντονότερα σε ορισμένες χώρες, όπως λόγου χάρη στη Βρετανία (όπου η πλειονότητα των πολιτών εμφανίζεται να θέλει την πλήρη αποδέσμευση της χώρας από την Ενωση) ή στις χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά και κάπως ηπιότερα στις χώρες του Νότου.

Αλλά πάντως σε όλες τις περιπτώσεις ελάχιστοι εμφανίζονται να αυτοπροσδιορίζονται ως «Ευρωπαίοι» με προσήλωση σε κοινά σύμβολα, θεσμούς, πολιτικές κατηγορίες και πολύ περισσότερο σε κοινές αξίες, μετουσιώνοντας την αναφορά της ΕΕ ως «κοινότητα αξιών» σε απτή πραγματικότητα.

 Οι αντιδράσεις των κοινωνιών και των πολιτών που κλήθηκαν να συνεισφέρουν στη «διάσωση» των προβληματικών χωρών (Ελλάδα, Πορτογαλία, Ιρλανδία, Κύπρος) είναι χαρακτηριστικές: με οριακές εξαιρέσεις, οι κοινωνίες αυτές κατέγραψαν αρνητική τοποθέτηση στο αίτημα για την εκδήλωση της αλληλεγγύης προς τις προβληματικές χώρες. Το ερώτημα που έθεσαν ήταν «γιατί πρέπει να βοηθήσουμε εμείς τους Ελληνες, τους Κύπριους ή τους Πορτογάλους; Τι σχέση έχουμε; Τι μας ενδιαφέρει;». Με άλλα λόγια, δεν αισθάνθηκαν ότι οι Ελληνες, οι Πορτογάλοι και άλλοι αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης κοινότητας, της Ευρώπης, ότι είναι Ευρωπαίοι και, επομένως θα έπρεπε να εκδηλώσουν την αλληλεγγύη τους. Οσα έγιναν επομένως για τις προβληματικές χώρες αλλά και για τη θωράκιση της ευρωζώνης έγιναν εν πολλοίς ερήμην των κοινωνιών και των πολιτών.

Η Ευρώπη, με άλλα λόγια, προχωρεί στην ενοποίησή της, αλλά χωρίς να έχει δημιουργήσει τους «Ευρωπαίους», την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Η ενοποίηση παραμένει εν πολλοίς ένα «elite project». Αυτό άλλωστε αποτυπώνεται σε όλες τις δημοσκοπήσεις του Ευρωβαρόμετρου, στις οποίες στο ερώτημα «πόσο Ευρωπαίος αισθάνεσθε;» καταγράφεται φθίνουσα κατηγορία θετικών απαντήσεων. Αντίθετα πολλοί πολίτες αισθάνονται «προδομένοι» από την Ευρώπη.

Εδώ έχουμε ίσως το θεμελιακά σημαντικότερο πρόβλημα, αφού αφορά τελικά τη νομιμοποίηση του «ευρωπαϊκού εγχειρήματος» και στην ευρωπαϊκή δημοκρατία. Βεβαίως, δεν μπορεί να υπονοείται μια ενιαία, μονολιθική έννοια. Ποτέ δεν πρόκειται να υπάρξει ενιαία ταυτότητα «Ευρωπαίου». Θα υπάρχουν τόσοι Ευρωπαίοι όσες και οι χώρες-μέλη που συγκροτούν την Ενωση. Θα υπάρχουν - ή θα έπρεπε να υπάρχουν - επομένως, σήμερα, 27 διαφορετικές ταυτότητες Ευρωπαίων. Αυτοί θα (έπρεπε να) φέρουν τα εθνικά ταυτοτικά χαρακτηριστικά αλλά και μια δέσμη κοινών ευρωπαϊκών χαρακτηριστικών και αξιών. Αυτή η ώσμωση θα δημιουργούσε την ευρωπαϊκή ταυτότητα, η οποία δεν θα αντικαθιστούσε την εθνική. Και ακριβώς αυτή η ώσμωση είναι που απουσιάζει και χρειάζεται να δημιουργηθεί.

Το πώς μπορεί να δημιουργηθεί, το πώς δηλαδή θα μπορέσει ο πολίτης της Ενωσης «να ταυτισθεί» με σύστημα, θεσμούς, πολιτικές, σύμβολα και αφήγηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης συνιστά ιδιαίτερα περίπλοκο πρόβλημα. Οπωσδήποτε δεν θα δημιουργηθεί με απλά κηρύγματα και διαλέξεις «για τη σημασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης». Η δημιουργία της ευρωπαϊκής ταυτότητας θα έχει κατά βάση λειτουργικό χαρακτήρα, πράγμα που σημαίνει ότι ο ευρωπαίος πολίτης «θα ταυτισθεί», θα αποδεχθεί και τελικά θα στηρίξει το εγχείρημα της ενοποίησης και το σύστημα της ΕΕ, εάν κατανοήσει και κυρίως «αισθανθεί» ότι το σύστημα αυτό συμβάλλει στη μεγιστοποίηση της ευημερίας του εν τη ευρεία εννοία. Εάν δηλαδή η Ευρωπαϊκή Ενωση εμφανισθεί ότι λειτουργεί «ως σύστημα μεγιστοποίησης της ευημερίας των πολιτών» στο παγκοσμιοποιημένο σύστημα και παράλληλα παρέχει τις ευκαιρίες, τις δυνατότητες, τις διαδικασίες για τη συμμετοχή τους στην ενοποιητική διαδικασία.

Καθώς πλησιάζουν οι ευρωεκλογές, καλό θα ήταν να ανοίξει τουλάχιστον μια συζήτηση πάνω στο πώς θα μπορούσε μετά τη «δημιουργία της Ευρώπης» να «δημιουργηθούν» και οι Ευρωπαίοι (πολίτες).  

Ο Π.Κ. Ιωακειμίδης είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών