Ντανιέλ Κοέν: Η θρησκεία του κέρδους και του πλούτου

Από τον Θανάση Γιαλκέτση, Εφημερίδα των Συντακτών

 Ο Ντανιέλ Κοέν είναι καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Paris I (Panthéon – Sorbonne) και στην École Normale Supérieure. Είναι επίσης πρόεδρος του επιστημονικού συμβουλίου του Ιδρύματος Ζαν Ζορές. Στη γλώσσα μας κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Πόλις» τα βιβλία του «Η ευημερία του κακού», «Η Οικονομία σήμερα» και «Οικονομική κρίση: αίτια και προοπτικές» (τα δυο τελευταία τα έχει συγγράψει μαζί με τον Philippe Askenazy). Στο βιβλίο του «Homo Economicus» (Albin Michel, 2012), ο Κοέν επικρίνει τη θρησκεία του κέρδους και του πλούτου και υποστηρίζει ότι μια κοινωνία που έχει ως μόνη σπονδυλική της στήλη την οικονομική ζωή είναι καταδικασμένη να καταρρεύσει. Η ακόλουθη συνέντευξη του Ντανιέλ Κοέν δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Le Nouvel Observateur».

-Εκτιμάτε ότι η ιστορία του σύγχρονου καπιταλισμού σημαδεύεται από μεγάλες ασυνέχειες; 

Ναι. Στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, το σοκ που προκλήθηκε από τις διαδοχικές εκρήξεις του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου και της κρίσης της δεκαετίας του 1930 οδήγησε τις δυτικές κοινωνίες να ξανασκεφτούν και να δαμάσουν τον καπιταλισμό. Αναπτύχθηκε έτσι αυτό που αποκαλείται κοινωνική οικονομία της αγοράς, η οποία θριάμβευσε την επαύριο του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου.

Με την ενίσχυση του συνδικαλισμού και την ανάδυση του κράτους πρόνοιας εμφανίστηκαν νέοι τρόποι κοινωνικο-επαγγελματικής οργάνωσης, στους κόλπους των οποίων η αναζήτηση του κέρδους συγκρατήθηκε από άλλες αξίες, περισσότερο συνεργατικές. Αλλά αυτή η ισορροπία καταστράφηκε βαθμιαία με αφετηρία τη δεκαετία του 1980. Εκτοτε η οικονομική ισχύς βασιλεύει ως απόλυτα κυρίαρχη και αυτό είναι, κατά τη γνώμη μου, που καθιστά τον κόσμο μας τόσο αβίωτο. Και καθιστά επίσης τα εργαλεία δράσης που διαθέτουμε τόσο αναποτελεσματικά.

-Τι εννοείτε;

Οταν η οικονομία, στο όνομα της αποτελεσματικότητας, εκτοπίζει τις αξίες που διατηρούν τη συνοχή της κοινωνίας, το σύστημα καταρρέει. Θυμηθείτε το παράδειγμα που αναφέρει η Maya Beauvallet, στο βιβλίο της «Les Stratégies absurdes» (Seuil, 2009), το οποίο καταδεικνύει τον αντιπαραγωγικό χαρακτήρα μιας ορισμένης αντίληψης του μάνατζμεντ, βασισμένης μόνο στην επίδοση και μόνο στα οικονομικά κίνητρα. Οταν οργανώνετε την εθελοντική αιμοδοσία, έχετε ένα ορισμένο θετικό αποτέλεσμα, επειδή απευθύνεστε στον «ηθικό άνθρωπο». Αν εισάγετε ένα πρώτο οικονομικό κίνητρο για τους δωρητές, ελπίζοντας ότι θα αυξήσετε τον αριθμό των υποψηφίων, θα δείτε παράδοξα να μειώνονται οι συμμετοχές. Υπάρχουν λιγότεροι άνθρωποι που είναι έτοιμοι να δώσουν το αίμα τους για να εισπράξουν χρήμα σε σχέση με τους εθελοντές αιμοδότες. Εισάγοντας την οικονομική μεταβλητή χάνετε το πλεονέκτημα του «ηθικού ανθρώπου».

-Επιμένετε να τονίζετε τις αρνητικές επιδράσεις της διόγκωσης του χρηματοπιστωτικού τομέα της οικονομίας. Σε ποιες συνθήκες πραγματοποιήθηκε αυτή η άνοδος της ισχύος του χρήματος και του πλούτου;

Αυτό το φαινόμενο δεν εκδηλώθηκε εκ του μηδενός στη δεκαετία του 1980. Μια πρώτη ενίσχυση του χρηματοπιστωτικού τομέα των καπιταλιστικών οικονομιών άρχισε ήδη από το 1870, παράλληλα με την πρώτη παγκοσμιοποίηση. Με την εμφάνιση του τηλεφώνου και υπό την αιγίδα του City του Λονδίνου, οι χρηματοπιστωτικές αγορές οργανώνουν μια εντατικοποίηση των συναλλαγών από τη μια ήπειρο ώς την άλλη. Η τιμή του σιταριού στη Βομβάη προσεγγίζει την τιμή του σιταριού στο Λονδίνο και, ταυτόχρονα, οι αγορές αναπτύσσουν μια ορισμένη αυτονομία. Αλλά οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι και η κρίση της δεκαετίας του 1930 συμβάλλουν στον δραστικό περιορισμό του φαινομένου. Μετά το 1945, ο χρηματοπιστωτικός τομέας τίθεται υπό κηδεμονία, καθώς αποτελεί το πεδίο ισχυρών ρυθμιστικών παρεμβάσεων. Επειτα, όλα αλλάζουν ξανά στη δεκαετία του 1980. Μπροστά στο τέλος της ανάπτυξης της πρώτης μεταπολεμικής τριακονταετίας, πολιτικοί και οικονομολόγοι στον αγγλοσαξονικό κόσμο αναζητούν ενόχους. Επωφελούμενος από την παρακμή του κεϊνσιανισμού, του οποίου οι αρχές δοκιμάστηκαν και απέτυχαν κατά την κρίση της δεκαετίας του 1970, ο μονεταρισμός, η νέα κυρίαρχη ιδεολογία, ενοχοποιεί τις δημόσιες υπηρεσίες και τα συνδικάτα, που κατηγορούνται ότι υπονομεύουν την οικονομία. Και παράλληλα με την αποδιάρθρωσή τους προωθείται η απορρύθμιση του χρηματοπιστωτικού τομέα, απόφαση κατεξοχήν πολιτική που πήραν ο Ρόναλντ Ρέιγκαν και η Μάργκαρετ Θάτσερ. Η Γαλλία θα ακολουθήσει αρκετά γρήγορα αυτό το ρεύμα, όπως και ο υπόλοιπος κόσμος μετά την κατάρρευση του κομμουνιστικού συνασπισμού. Καθώς ο καπιταλισμός δεν είχε πλέον κανένα εχθρό, ο χρηματοπιστωτικός τομέας θα αναπτυχθεί ορμητικά. Η παγκοσμιοποίηση και η διάδοση των τεχνολογιών της πληροφορικής θα διευκολύνουν την αύξηση της ισχύος του.

-Κατά τη γνώμη σας, η χρηματιστηριοποίηση των οικονομιών υποσκάπτει τις κοινωνίες. Ο χρηματοπιστωτικός τομέας είναι ο μόνος υπεύθυνος για την τωρινή κρίση;

Χρειάζεται να διακρίνουμε το ξέσπασμα της κρίσης στις Ηνωμένες Πολιτείες και τις μεταγενέστερες επιπτώσεις της στην Ευρώπη. Το σενάριο της αμερικανικής κρίσης επαναλαμβάνει πιστά εκείνο της κρίσης της δεκαετίας του 1930. Οπως και στη δεκαετία του 1920, η αμερικανική κοινωνία γνώρισε μια μεγάλη αύξηση των ανισοτήτων με αφετηρία τη δεκαετία του 1980. Τα φτωχά νοικοκυριά προσέφευγαν έτσι όλο και πιο μαζικά στον δανεισμό και τη δημιουργία χρεών, με αποτέλεσμα η φούσκα των στεγαστικών δανείων να σκάσει το 2007, όπως η χρηματιστηριακή φούσκα είχε σκάσει το 1929. Πρέπει όμως να υπογραμμίσουμε ότι τα παράγωγα πολλών τραπεζών, που δάνειζαν αλόγιστα μετά τη δεκαετία του 1990, καλύφθηκαν σε μεγάλο βαθμό από την αμερικανική κυβέρνηση.

-Πώς αναλύετε τώρα την κρίση του ευρώ, που φαίνεται να μην έχει τέλος;

Η Ευρώπη δεν είχε γνωρίσει μια τόσο μεγάλη αύξηση των ανισοτήτων και του δανεισμού όσο οι Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά η κρίση που ήρθε από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού αποκάλυψε την αχίλλειο πτέρνα της: εκείνη του ευρώ, το οποίο αποδείχθηκε υπερβολικά εύθραυστο για να αντισταθεί σε μια μείζονα οικονομική κρίση. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η συνεργασία της πολιτικής εξουσίας με την κεντρική τράπεζα τους έδωσε τη δυνατότητα να αντιδράσουν γρήγορα. Στην Ευρώπη, μεταξύ του επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, των διάφορων κρατών και των χρηματοπιστωτικών αγορών υπάρχουν πάρα πολλοί παράγοντες, με αποτέλεσμα να είναι δύσκολο να αποφασιστεί μια συνεκτική στρατηγική. Από τη δημιουργία της, με τη συμφωνία του Μάαστριχτ το 1992, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα είχε προβλεφθεί να είναι ανεξάρτητη από τα κράτη. Αυτό φαινόταν να είναι ο μόνος εφικτός συμβιβασμός εκείνη την εποχή. Αλλά αυτό οδήγησε στο να στερούνται τα κράτη έναν δανειστή τελευταίας καταφυγής, όπως λένε οι οικονομολόγοι, αυξάνοντας την αδυναμία τους απέναντι στις αγορές. Αν η κρίση διαρκεί, αυτό οφείλεται στο ότι η κρίση του ευρώ είναι εν μέρει δομική. Η Ευρώπη ανακαλύπτει ότι ένα νόμισμα χωρίς κράτος, όπως το ευρώ, είναι τελικά πιο εύθραυστο από όσο προβλεπόταν. Το νόμισμα δεν είναι «ουδέτερο». Αυτό προκάλεσε την κρίση της δεκαετίας του 1930. Το ομοσπονδιακό κράτος, που επινόησε ο Ρούζβελτ, επέτρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες να ξανασχεδιάσουν το μοντέλο τους. Σήμερα, πρέπει και η Ευρώπη να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και να επινοήσει με τη σειρά της ένα μοντέλο που θα της επιτρέψει να βγει από αυτήν την κρίση […].