Το ελληνικό 1989

 

Του Νίκου Μαραντζίδη*, Καθημερινή, 21.4.13

Ποιος θα στοιχημάτιζε μερικά χρόνια νωρίτερα πως θα ερχόταν μια μέρα που στη χώρα μας θα μπορούσαν να απολυθούν μαζικά επίορκοι ή ακατάλληλοι δημόσιοι υπάλληλοι; Πως το πολιτικό σύστημα, ή τουλάχιστον τα πιο έλλογα τμήματά του, θα αποδεχόταν την προοπτική περιορισμού του ανθρώπινου δυναμικού της κρατικής μηχανής μέσω απολύσεων; Ποιος θα στοιχημάτιζε, έστω και ένα ευρώ, πως θα ερχόταν μια μέρα που το πανεπιστημιακό άσυλο θα καταργείτο και η συντεταγμένη πολιτεία θα αναγνώριζε πως και στα ελληνικά πανεπιστήμια πρέπει να ισχύουν οι νόμοι του ελληνικού κράτους. Ποιος θα στοιχημάτιζε πως οι μεγάλες ιδιωτικοποιήσεις (ΟΤΕ, Ολυμπιακή, Λιμάνι Πειραιά) που προκάλεσαν θύελλα αντιδράσεων από τους οπαδούς του κρατισμού και του λαϊκισμού, σήμερα πλέον να θεωρούνται από όλους ως απολύτως απαραίτητες και βεβαίως η ιδέα της επανακρατικοποίησής τους να ηχεί εξωφρενική; Εντέλει, ποιος θα πίστευε πως τα θέματα ταμπού της μεταπολίτευσης θα μπορούσαν να μπουν στην ατζέντα της πολιτικής συζήτησης με τόση ευκολία και χωρίς ουσιαστικά μεγάλες αντιδράσεις; Οι καιροί άλλαξαν. Οποιος παρατηρεί προσεκτικά την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, διαπιστώνει πως η χώρα, αργά αλλά σταθερά, μεταλλάσσεται. Καταρρέουν ιδεοληψίες και συμπεριφορές, θεσμοί και δίκτυα που όχι μόνο επιβίωσαν επί αρκετές δεκαετίες, αλλά διαμόρφωσαν και το βασικό ιδεολογικό πλαίσιο της περιόδου. Αυτές οι ιδεοληψίες και οι συμπεριφορές σχεδίαζαν, δυστυχώς, για χρόνια το μέλλον της χώρας, δηλαδή την πορεία προς την καταστροφή που ζήσαμε και ζούμε.

Σήμερα, βιώνουμε τεκτονικού χαρακτήρα μετασχηματισμούς, τόσο στο επίπεδο των θεσμών όσο και των νοοτροπιών. Μετασχηματισμούς, που αναμφίβολα θα επηρεάσουν την πορεία της χώρας τα επόμενα χρόνια. Σήμερα πια, ο πολίτης αντιλαμβάνεται πως η ιδέα του μεγάλου κράτους που καλλιεργήθηκε για χρόνια αποτελεί πλέον μια απειλή για την ίδια την κοινωνία. Το μεγάλο κράτος σπαταλά τους πόρους που οι πολίτες συλλέγουν, καλλιεργεί την πραγματική ανισότητα και ευνοεί τη διαφθορά. Εντέλει, μετά τη δραματική χρεοκοπία μας, ο διαδεδομένος μύθος πως κράτος και ευημερία είναι δύο ταυτόσημες έννοιες κατέρρευσε.

Η Ελλάδα ζει λοιπόν το δικό της 1989, καθώς καταρρέει κάτι πολύ πιο σύνθετο από ένα κομματικό τοπίο ή μια οικονομία. Καταρρέει ταυτόχρονα ένα κρατικιστικό οικονομικό υπόδειγμα και ένα πολιτικό σύστημα στηριγμένο στη διαπλοκή και τον πελατειασμό, όπως επίσης και ένα σύνολο εμπεδωμένων νοοτροπιών και συμπεριφορών. Η κατάρρευση αυτή είναι ταχεία και παίρνει πραγματικά τη μορφή χιονοστιβάδας.

Η πτώση αυτή είναι κατ’ αρχήν ένα εξαιρετικά ευχάριστο γεγονός γιατί επιτρέπει να αποκαλυφθεί η αυταπάτη και η κενότητα του κρατισμού, του πελατειασμού και του λαϊκισμού που θριάμβευαν για τριάντα περίπου χρόνια. Ο πάταγος που κάνει αυτή η πτώση, δείχνει πως εφόσον η χώρα επιθυμεί να μην ξαναζήσει αυτήν ή χειρότερη εμπειρία (γιατί δεν θα είμαστε πάντα τόσο τυχεροί να βρεθούμε σε μνημόνια σωτηρίας) πρέπει να κλείσει οριστικά τους λογαριασμούς της με το προβληματικό κομμάτι του παρελθόντος της. Ομως τα χαρμόσυνα νέα θα τελειώσουν κάπου εδώ αν επαναπαυτούμε στην ιδέα πως τα πράγματα θα φτιάξουν από μόνα τους.

Οπως έδειξε η περίπτωση της Ανατολικής Ευρώπης, η πτώση του κομμουνισμού δεν έφερε αυτόματα την άνοιξη και την ευημερία, που οι άνθρωποι προσδοκούσαν. Σε αρκετές χώρες, αντίθετα, ο λαϊκισμός και ο εθνικισμός, που βρήκαν εύφορο έδαφος να αναδυθούν, οδήγησαν σε πισωγυρίσματα, σε εθνικές συμφορές και στην άνοδο των πιο ακραίων και εξτρεμιστικών πολιτικών δυνάμεων. Χώρες όπως η Σερβία ή η Ουγγαρία βιώνουν μια ιδότυπη απομόνωση.

Αυτός ακριβώς είναι και ο κίνδυνος στην περίπτωσή μας. Ενώ δηλαδή από τη μια, η κατάρρευση του παλαιού μοντέλου οδηγεί στην πλήρη απαξίωσή του, από την άλλη η καχεκτική παρουσία ενός συνεκτικού και ορθολογικού εναλλακτικού σχεδίου που να θέλει να γίνει ηγεμονική δύναμη στην ελληνική κοινωνία δεν διευκολύνει να βρει η ελληνική κοινωνία τον δρόμο προς την πρόοδο. Υπό αυτήν την έννοια, βρισκόμαστε πράγματι σε αυτό που ο Ιταλός διανοητής Αντόνιο Γκράμσι περιέγραφε ως κρίση: δηλαδή, την κατάσταση όπου το παλιό πεθαίνει, αλλά το νέο δεν μπορεί να γεννηθεί.

Είναι σαφές, σε μένα τουλάχιστον, πως η ελληνική κοινωνία βρίσκεται ιδεολογικά σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Είτε οι δυνάμεις του φιλελευθερισμού, του εκσυγχρονισμού και του ευρωπαϊκού δρόμου θα πετύχουν να διαμορφώσουν έναν συνεκτικό και πειστικό οδικό χάρτη που θα κατευθύνει την ελληνική κοινωνία για τα επόμενα χρόνια στην αγκαλιά της Ευρώπης, είτε οι εθνικιστές και οι λαϊκιστές της αριστεράς και της δεξιάς θα οδηγήσουν τη χώρα στον γκρεμό. Μάθαμε πια, ελπίζω, πως αυτόματος πιλότος δεν υπάρχει.

* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα και στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας.