Ο «λαός» και η δημοκρατία

Του Aνδρέα Πανταζόπουλου, BHMA, 3.3.13

Σε συνέντευξή του στο «Βήμα» της προηγούμενης Κυριακής (24/2/2012), ο σπουδαίος ιστορικός Τσβετάν Τοντόροφ έλεγε ότι ο λαϊκισμός «προτείνει δημαγωγικές και απατηλές λύσεις στα υπαρκτά προβλήματα του κόσμου». Και πρόσθετε ότι ειδικά σήμερα, απλουστεύει την πολυπλοκότητα των προβλημάτων και φορτώνει όλα τα δεινά στους ξένους, στους μετανάστες, όταν, βέβαια, θα προσθέταμε, δεν τα φορτώνει και στον «ιμπεριαλισμό», τη «νέα αποικιοκρατία», τη Λέσχη Μπίλντερμπεργκ, κ.ο.κ.   Από την πλευρά του, ο Πιερ-Αντρέ Ταγκιέφ, στην περιεκτική μελέτη του «Ο νέος εθνικολαϊκισμός» (που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Επίκεντρο) διερευνά με συστηματικότητα τις ιδρυτικές αυταπάτες του λαϊκισμού, ακροδεξιού και ακροαριστερού, τα γνωρίσματά του: το πολεμικό του ύφος, το μανιχαϊκό του πνεύμα, τη μαγική του σκέψη (διαδίδοντας την ψευδαίσθηση ότι όλα μπορούν να αλλάξουν από τη μια στιγμή στην άλλη, αρκεί να υπάρχει «πολιτική βούληση»), τα πάγια εθνοκεντρικά του μοτίβα (σε τρόπο ώστε, θα λέγαμε, ο λαϊκισμός να είναι πάντα ένας εθνικολαϊκισμός), τη συνωμοσιολογία του, τη μνησικακία του, τις ενδεχόμενες ρατσιστικές του, αντισημιτικές και ισλαμόφοβες, εκτροπές. Ο λαϊκισμός, όπως υποστηρίζει ο Ταγκιέφ, απαντάται παντού, μπορούμε να τον συναντήσουμε και στη Δεξιά και την Αριστερά. Ο λαϊκισμός μπορεί να προσκολλάται στην οποιαδήποτε πολιτική ιδεολογία, παίρνοντας τα χαρακτηριστικά της. Παρά τις όποιες διαφορές τους, ο δεξιός και ο αριστερός λαϊκισμός συναντώνται τουλάχιστον σε ένα σημείο: στην προγραμματική ανευθυνότητα, στην εγγενή αδιαφορία τους να προτείνουν συγκεκριμένες και εφικτές λύσεις στα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα.

Είναι σαφές ότι η ανάδυση του λαϊκιστικών κομμάτων και κινημάτων, που παρατηρείται ιδιαίτερα σε μεταβατικές περιόδους, υποδεικνύει ένα μείζον πρόβλημα στη λειτουργία του πολιτικού συστήματος: την απόσταση, την αποξένωση του λαού από τις ελίτ. Με την έννοια αυτή, ο λαϊκισμός μας δείχνει ένα μείζον πρόβλημα στη λειτουργία της δημοκρατίας, καλώντας τις δημοκρατικές δυνάμεις σε αναπροσανατολισμό, στην πλήρωση αυτού του κενού. Στην περίπτωση αυτή, ο λαϊκισμός μπορεί να λειτουργεί «θετικά», αφυπνιστικά, επισημαίνοντας τη ζωτική ανάγκη της ενσωμάτωσης του «λαού» στο πολιτικό σύστημα.

Αλλά στο σημείο αυτό αρχίζουν οι παρανοήσεις, σκόπιμες ή μη αδιάφορο από την άποψη της ανάλυσης. Διότι άλλο πράγμα είναι η υπόδειξη ενός προβλήματος και εντελώς άλλο ο εκθειασμός εκείνων που το εργαλειοποιούν και, πολύ περισσότερο, η εξύμνηση της κοσμοθέασής τους. Για τους λαϊκιστές και τους οπαδούς τους, όπως με οξυδέρκεια αναλύει ο Ταγκιέφ, ο λαός, πηγή κάθε εξουσίας σε ένα δημοκρατικό καθεστώς, αγιοποιείται, οι θεσμοί επομένως μπορούν να παρακάμπτονται μπροστά στο ιερό καθήκον η «φωνή του λαού» πάντα να επιβάλλεται. Εξού και η έλξη που ασκεί σε δεξιούς και αριστερούς λαϊκιστές η αδιαμεσολάβητη έκφραση της λαϊκής βούλησης, το ιδεώδες της «άμεσης δημοκρατίας», που πάντα τη στρέφουν με πολεμικό τρόπο κατά της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, θεωρώντας την ουσιαστικά πηγή αδιαφάνειας και πολιτικής διαφθοράς. Ο λαός του λαϊκισμού είναι πάντα ένας και ενιαίος, «αγνός» και «θύμα των ισχυρών» που διαρκώς τον επιβουλεύονται, στο εσωτερικό του δεν υπάρχει χώρος για διαφορές και διαιρέσεις. Και με κάθε αντίτιμο τέτοιος οφείλει να παραμείνει. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι η διαφωνία, και πολύ περισσότερο η διχόνοια, το dissensus, που αποτελεί το βάθρο της δημοκρατικής πολιτικής, καταδικάζεται αυτομάτως ως προδοσία του λαού. Ετσι, η πολιτική αντικαθίσταται από την ηθική και η λαϊκιστική «πολιτική» γίνεται μια μηχανή παραγωγής προδοτών!

Οφείλουμε όμως να αναρωτηθούμε: αυτός είναι, πράγματι, ο «λαός» που προσιδιάζει σε ένα φιλελεύθερο-δημοκρατικό καθεστώς; Ο λαός της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι ένα ολοπαγές σώμα, αδιάβροχο στις έριδες, στις συγκρούσεις, αλλά και στην ανανεούμενη διαλογική ενότητα που προκύπτει από αυτές; Ενας τέτοιος λαός είναι μια εκούσια κατασκευή των λαϊκιστικών ελίτ, δεξιών ή αριστερών, οι οποίες, εργαλειοποιώντας κοινωνικές προσδοκίες ή φόβους, και θέτοντας τον λαό πάντα υπεράνω των θεσμών, εξυπηρετούν τα δικά τους σχέδια. Εξ αντικειμένου, ένας τέτοιος λαός ρέπει προς τη μία ή την άλλη μορφή αυταρχισμού ή και ολοκληρωτισμού, τα ιστορικά παραδείγματα επ' αυτού είναι πολλά.

Αρα ο λαϊκισμός δεν μπορεί να αποτελεί λύση στο μείζον πράγματι πρόβλημα αξιοπιστίας που αντιμετωπίζει το πολιτικό σύστημα. Οποιος καλοπροαίρετα πιστεύει ότι ο λαϊκισμός είναι η λύση, δεν έχει παρά να αναρωτηθεί αν με αυτή του την πίστη δεν δικαιώνει ηθικά και πολιτικά όλους τους σημερινούς ακροδεξιούς λαϊκισμούς στην Ευρώπη! Γιατί και αυτοί οι λαϊκισμοί «σύμπτωμα» είναι δημοκρατικών καθεστώτων που καταγράφουν τα δικά τους ελλείμματα εμπιστοσύνης και αντιπροσώπευσης. Γνωστή η ένσταση: ο αριστερός λαϊκισμός είναι «αλλιώς», καθ' ότι αξιακά ουμανιστικός, κ.λπ. Πρόκειται όμως για μια ιδεολογική πεποίθηση που αποκρύπτει τα πάγια χαρακτηριστικά του λαϊκισμού, αριστερού ή δεξιού, τον εθνικισμό του, τη συνωμοσιολογία του, τη μνησικακία του, τον μανιχαϊσμό του. Γιατί χωρίς αυτά τα χαρακτηριστικά, η αριστεροδεξιά λαϊκιστική κατασκευή του «λαού» πάει περίπατο...

Ο κ. Ανδ. Πανταζόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής πολιτικής επιστήμης στο ΑΠΘ.