Ο Σίσυφος στο Δημόσιο

Του Πάνου Καζάκου, ΝΕΑ, 25.2.13

Την περίοδο που διανύουμε το ζήτημα της «κινητικότητας» των δημοσίων υπαλλήλων με ορατό το ενδεχόμενο απολύσεων και νέων ανθρώπινων δραμάτων τείνει να επικαλύψει θεμελιώδη ζητήματα σχετικά με τη δομή του κράτους, τις λειτουργίες και την αξιολόγηση των υπηρεσιών του. Είναι πολυτέλεια να μιλήσουμε για αυτά; Οχι, αν θέλουμε να έχουμε πυξίδα για το μέλλον.       Η ελληνική Δημόσια Διοίκηση με τις χαρακτηριστικές της δομές, συμπεριφορές και πολιτικές διαπλοκές ήταν μέρος του συστήματος που μας οδήγησε στην κρίση: Ανέβαζε το κόστος των αναγκαίων για κάθε χώρα υπηρεσιών, ενώ χειροτέρευε την ποιότητά τους. Τη χρηματοδότησή της εξασφάλιζαν δάνεια και η κακοδιαχείριση κοινοτικών πόρων. Από αυτήν υπέφεραν υλικά και ατμοσφαιρικά οι πολίτες και η σοβαρή επιχειρηματικότητα (η άλλη, η αεριτζίδικη, είχε τον τρόπο της να υπεκφεύγει). Η αναμόρφωσή της θα είναι μια από τις μεγάλες προκλήσεις των επόμενων μηνών και ετών.

Από την επιστημονική έρευνα ξέρουμε ότι οι πολύπλοκοι γραφειοκρατικοί  μηχανισμοί εκτός αγοράς έχουν εγγενή προβλήματα. Οι υπάλληλοι έχουν τη δυνατότητα να μονοπωλούν και να φιλτράρουν πληροφορίες, να ζητούν επέκταση των υπηρεσιών, να επιδιώκουν δικούς τους προσοδοθηρικούς σκοπούς (βλ. διαφθορά στις εφορίες και αλλού) κ.λπ. Ωστόσο υπάρχουν και ευγενή κίνητρα - όπως είναι η αυτοεκτίμηση και η εκπλήρωση του καθήκοντος.

Κάτω από ορισμένες συνθήκες, τα παθολογικά φαινόμενα παίρνουν το πάνω χέρι. Δεν είναι όλες οι γραφειοκρατίες εξίσου αναποτελεσματικές και δυσλειτουργικές. Ολες οι διεθνείς συγκρίσεις με διάφορα κριτήρια, π.χ. αποτελεσματικότητας,  μεγέθους, κόστους, ποιότητας υπηρεσιών, διαφθοράς κ.λπ., επιβεβαιώνουν ότι η ελληνική Δημόσια Διοίκηση  δεν είναι μια κανονική γραφειοκρατία δυτικού τύπου!

Γιατί η δική μας διαφέρει; Σε οποιαδήποτε απάντηση προνομιακή θέση έχει το πελατειακό σύστημα (και οι αξίες που το έθρεψαν). Είναι αυτό που διαμόρφωσε ένα νοσηρό κλίμα και τις ανάλογες δομές, π.χ. υπηρεσίες-μαϊμού που δεν έχουν τίποτε να κάνουν, πειθαρχικές διαδικασίες που προστατεύουν επίορκους, κομματική διαχείριση του προσωπικού κ.λπ. Η πολιτική τάξη διόγκωσε τις γραφειοκρατικές δομές για να διευρύνει κάθε φορά τη βάση της και τις κατέστησε αναποτελεσματικές.

Κατά τη Μεταπολίτευση πελατειακές πρακτικές εφάρμοσαν κυρίως τα κόμματα εξουσίας. Η Αριστερά απλώς ζούσε στον κόσμο της. Είχε υιοθετήσει μια ιδεαλιστική παραδοχή για τον ρόλο της Δημόσιας Διοίκησης. Ανομολόγητα δεχόταν ότι ο υπάλληλος εξ ορισμού κάνει το καθήκον του και το κράτος υπηρετεί τον πολίτη ή το δημόσιο συμφέρον. Υποστήριζε πρακτικά κάθε συντεχνιακό αίτημα κατά της αξιολόγησης, της λογοδοσίας και του συμμαζέματος. Ουσιαστικά, υποστήριζε (και υποστηρίζει) ότι η χώρα μπορεί να αναπτυχθεί με βιώσιμο τρόπο χάρη σε μιαν ανεξέλεγκτη γραφειοκρατία, αρκεί να έχει τη σωστή πολιτική ηγεσία - π.χ. τον κ. Λαφαζάνη! Η τύχη της πρώην ΕΣΣΔ και των άλλων «σοσιαλιστικών» χωρών δεν της δίδαξε τίποτε.

Ανάμεσα σε εξιδανίκευση και συντήρηση του status quo υπάρχει ο δρόμος της μεταρρύθμισης που έχει δρομολογηθεί υπό την πίεση της τρόικας. Αυτός ο δρόμος δεν έχει σχέση με έναν ακατέργαστο αντικρατισμό. Στηρίζεται στην πεποίθηση ότι διαδικασίες και θεσμοί επηρεάζουν συμπεριφορές και επιδόσεις. Π.χ. το πειθαρχικό δίκαιο, τα συστήματα κινήτρων και η δομή των υπηρεσιών επηρεάζουν την απόδοση των υπαλλήλων και των υπηρεσιών. Κατά προέκταση, η καλύτερη ποιότητα των δημοσίων υπηρεσιών προς τον πολίτη δημιουργεί ένα ευνοϊκό περιβάλλον για την επιχειρηματικότητα, συμβάλλοντας έτσι στην ανάπτυξη και στην άνοδο των εισοδημάτων. Αυτή η μεταρρύθμιση έπρεπε να είχε δρομολογηθεί νωρίτερα. Τότε θα είχαμε αποφύγει τη γενικευμένη ισοπέδωση προς τα κάτω.

Στο παρελθόν το σύστημα εφάρμοσε ευφάνταστους τρόπους αποφυγής οποιασδήποτε προσαρμογής στις απαιτήσεις της εποχής. Ενδεικτικά, ο νόμος για τα πειθαρχικά συμβούλια απλώς δεν εφαρμόστηκε, ενώ ο νόμος 4093 που προέβλεπε διαδικασίες διαθεσιμότητας προκάλεσε χαοτικές καταστάσεις. Σήμερα, πάντως, αναβαθμίζεται ο ρόλος του ΑΣΕΠ, προωθείται η αξιολόγηση υπηρεσιών ώστε να περιορισθεί ο αριθμός των υπηρεσιακών μονάδων κ.λπ. Θα δούμε, λοιπόν, τους επόμενους μήνες αν θα γίνουν σοβαρές τομές και τι θα αποδώσουν ή αν θα προσκρούσουν τελικά στην κρίση που διογκώνει τις αντιδράσεις, στο πολιτικό κόστος και σε ιδεολογικές μονομέρειες από το παρελθόν. Γιατί, ναι, το ιδεολογικό εποικοδόμημα του κρατισμού είναι εδώ και πάντα δυνατό.

Ο Πάνος Καζάκος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών