Τζον Μέιναρντ Κέινς: Η επικαιρότητα του φιλοσόφου της οικονομίας

Του Κωστή Παπαδημητρίου, Καθημερινή, 6.1.13

ROBERT SKIDELSKY

Keynes, Επιστροφή στη διδασκαλία του

μετ.: Χρυσούλα Μεντζαλίρα, εκδ. Κριτική

Στη θέση του ασύδοτου καπιταλισμού των τεράστιων ανισοτήτων που χαρακτήρισε το τελευταίο τέταρτο του 19ου αι. και το πρώτο του 20ού, ο καπιταλισμός όπως τον μεταρρύθμισε ο Κέινς ήταν πιο δίκαιος, με την έννοια ότι υπήρχε μεγαλύτερη ισότητα στα εισοδήματα και τις ευκαιρίες, είχε πλήρη απασχόληση, ήταν γενναιόδωρος και ήταν πρόσχαρος. Η μεσαία τάξη διευρύνθηκε τόσο πολύ ώστε να συμπεριλαμβάνει σχεδόν όλους, η παιδεία, ακόμη και η ανώτατη, έγινε προσβάσιμη σε όλους. Οπως συχνά λέγεται, ο Κέινς έσωσε τον καπιταλισμό από τους ίδιους τους καπιταλιστές. Τα «κεϊνσιανά» χρόνια, που ο ίδιος δεν πρόλαβε να δει, δηλαδή χονδρικά η περίοδος 1950-1975, χαρακτηρίστηκαν από τη μεγαλύτερη ισοκατανομή των εισοδημάτων στην ιστορία αλλά και από σταθερή ανάπτυξη με χαμηλό πληθωρισμό. Η αντιμεταρρύθμιση του Μίλτον Φρίντμαν και των επιγόνων του, που συνήθως συνοψίζεται ως «νεοφιλελευθερισμός», επανέφερε την οικονομική σκέψη στην προκεϊνσιανή εποχή, εγκαταλείποντας την κατακτημένη γνώση και αποτελεί το ισοδύναμο της επιστροφής στο γεωκεντρικό σύστημα για την αστρονομία. 

O Τζον Μέιναρντ Κέινς δεν ήταν μόνο ο μεγαλύτερος οικονομολόγος του 20ού αιώνα αλλά και ένας πραγματικός στοχαστής, ηθικός και πολιτικός φιλόσοφος, ικανότατος ρήτορας που επεδίωκε να είναι κατανοητός και στο ευρύ κοινό. Ανέτρεψε την κατεστημένη οικονομική σκέψη συμβάλλοντας καθοριστικά όχι μόνον στον τερματισμό της Μεγάλης Υφεσης της δεκαετίας του 1930 αλλά της δημιουργίας της μεγάλης μεσαίας τάξης του μεταπολεμικού καπιταλιστικού κόσμου.

Ποιος ήταν, όμως, ο Κέινς και γιατί σήμερα μας είναι τόσο απαραίτητος όσο και τότε; Ο Βρετανός οικονομολόγος έδειξε ότι η οικονομία δεν είναι ένας αυτορρυθμιζόμενος μηχανισμός, όπως πίστευε τότε η οικονομική ορθοδοξία. Εξήγησε ότι υπάρχει ο κίνδυνος να παγιδευτεί σε μια επίπονη ύφεση με μεγάλη διάρκεια και τόνισε τη σημασία της ζήτησης γενικά στην οικονομία και ειδικά για το ξεπέρασμα των υφέσεων. Εκανε τη θεμελιώδη διάκριση μεταξύ κινδύνου και αβεβαιότητας, δείχνοντας τα όρια των χρηματοοικονομικών αγορών. Δημιούργησε το διεθνές νομισματικό σύστημα του Bretton Woods με τις σταθερές ισοτιμίες και τους περιορισμούς στη διεθνή κίνηση κεφαλαίων που ίσχυσε μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970, προσφέροντας ευημερία σε όλους.

Ισότητα, ευκαιρίες

Στη θέση του ασύδοτου καπιταλισμού των τεράστιων ανισοτήτων που χαρακτήρισε το τελευταίο τέταρτο του 19ου αι. και το πρώτο του 20ού, ο καπιταλισμός όπως τον μεταρρύθμισε ο Κέινς ήταν πιο δίκαιος, με την έννοια ότι υπήρχε μεγαλύτερη ισότητα στα εισοδήματα και τις ευκαιρίες, είχε πλήρη απασχόληση, ήταν γενναιόδωρος και ήταν πρόσχαρος. Η μεσαία τάξη διευρύνθηκε τόσο πολύ ώστε να συμπεριλαμβάνει σχεδόν όλους, η παιδεία, ακόμη και η ανώτατη, έγινε προσβάσιμη σε όλους.

Οπως συχνά λέγεται, ο Κέινς έσωσε τον καπιταλισμό από τους ίδιους τους καπιταλιστές. Τα «κεϊνσιανά» χρόνια, που ο ίδιος δεν πρόλαβε να δει, δηλαδή χονδρικά η περίοδος 1950-1975, χαρακτηρίστηκαν από τη μεγαλύτερη ισοκατανομή των εισοδημάτων στην ιστορία αλλά και από σταθερή ανάπτυξη με χαμηλό πληθωρισμό.

Η αντιμεταρρύθμιση του Μίλτον Φρίντμαν και των επιγόνων του, που συνήθως συνοψίζεται ως «νεοφιλελευθερισμός», επανέφερε την οικονομική σκέψη στην προκεϊνσιανή εποχή, εγκαταλείποντας την κατακτημένη γνώση και αποτελεί το ισοδύναμο της επιστροφής στο γεωκεντρικό σύστημα για την αστρονομία. Οπως πριν από το 1930, έτσι και σήμερα οι συντηρητικοί οικονομολόγοι πιστεύουν ότι οι υφέσεις είναι «βέλτιστες» (δηλαδή ό, τι καλύτερο μπορεί να συμβεί στη συγκεκριμένη συγκυρία) και ότι ακόμη και αν υπήρχε τρόπος να τις αποφύγουμε, θα ήταν λάθος να το κάνουμε γιατί η οικονομία αυτοδιορθώνεται, και ακόμη πιστεύουν ότι οι ανισότητες είναι καλές και η λιτότητα πανάκεια.

Αλλά μετά από τρία χρόνια επιβολής καταστροφικής λιτότητας τόσο στην Ευρώπη, όσο και σε ένα βαθμό στις ΗΠΑ, ακόμη και αυτό το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) τάχθηκε με την τελευταία ετήσια έκθεσή του κατά της πολιτικής αυτής και αναγνώρισε τη σημασία της ζήτησης.

Η βιβλιοπαραγωγή

Καθώς η κεϊνσιανή σκέψη τέθηκε εκτός μόδας και σχεδόν εξοβελίστηκε ακόμη και από τις οικονομικές σχολές τις τελευταίες δεκαετίες, υπάρχει σχετική ένδεια στη σύγχρονη βιβλιοπαραγωγή. Ωστόσο, με τον περιεκτικό τόμο «Κέινς, Επιστροφή στη διδασκαλία του» ο καθηγητής Robert Skidelsky, ένας από τους εγκυρότερους ερμηνευτές του Κέινς, προσφέρει στο σύγχρονο αναγνωστικό κοινό ένα συμπυκνωμένο εργαλείο για να κατανοήσει κανείς τη συμβολή αλλά και την επικαιρότητα του μεγάλου διανοητή. Σε οκτώ σύντομα κεφάλαια αναλύεται η σημερινή κατάσταση της οικονομίας και της οικονομικής επιστήμης, η πολυσχιδής προσωπικότητα και η οικονομική σκέψη του Κέινς, αποτιμάται η συμβολή της κεϊνσιανής επανάστασης στη βελτίωση της ανθρώπινης μοίρας και εξηγείται πώς η κεϊνσιανή σκέψη μπορεί να δώσει λύσεις στα σημερινά προβλήματα.

Περισσότερο ιστορικός παρά οικονομολόγος, όπως θεωρεί ο Skidelsky τον εαυτό του, είναι ένας ικανότατος αφηγητής και το αγγλικό κείμενο αποτελεί μια αναγνωστική απόλαυση γι’ αυτό θα συνιστούσα σε όποιον αναγνώστη έχει την ευχέρεια να την προτιμήσει. Η ελληνική μετάφραση, παρόλο που είναι αναμφισβήτητα επαρκής, δεν καταφέρνει να μεταδώσει αυτή την αίσθηση. Οπως και οι περισσότερες μεταφράσεις οικονομικού δοκιμίου με τις οποίες έχω έρθει σε επαφή, δείχνει πολύ «μεταφρασμένη».

Η ορολογία

Σε ένα βαθμό αυτό είναι κατανοητό γιατί η οικονομική ορολογία βομβαρδίζεται συνεχώς με νεολογισμούς οι οποίοι δεν προλαβαίνουν να χωνευτούν στην ελληνική γλώσσα. Ωστόσο οφείλω να επισημάνω τη λανθασμένη μετάφραση μιας λέξης που εμφανίζεται επανειλημμένα στο συγκεκριμένο βιβλίο και έχει μεγάλη σημασία για την κατανόηση του Κέινς. Στα αγγλικά ο όρος moralist μπορεί να σημαίνει είτε τον ηθικό φιλόσοφο είτε αυτόν που κάνει ηθικό κήρυγμα, που δογματίζει σε ζητήματα ηθικής. Η λέξη «ηθικολόγος», με την οποία επέλεξε να την αποδώσει η ελληνική έκδοση, περιορίζεται αποκλειστικά στη δεύτερη σημασία. Αλλά ο Κέινς, και ιδίως όπως τον βλέπει ο Skidelsky, ήταν οπωσδήποτε ηθικός φιλόσοφος και καθόλου ηθικολόγος.

Για τον Κέινς η οικονομία δεν ήταν αυτοσκοπός αλλά το μέσον για την ανύψωση της ανθρώπινης ύπαρξης και η ευημερία δεν προέρχεται από τον πλούτο αλλά από την πνευματική καλλιέργεια.