Αμάρτια Σεν: Οι φονικές ταυτότητες

Συνέντευξη  στην ιταλική εφημερίδα Liberazione. Από τον Θανάση Γιαλκέτση 

Η αίσθηση της ταυτότητας μπορεί να είναι πηγή δύναμης και αλληλεγγύης. Αλλά η ταυτότητα μπορεί να γίνει και η πηγή μιας βίας που αποκλείει ή ακόμα και εξοντώνει τους άλλους, τους διαφορετικούς. Η βία υποδαυλίζεται όταν η ταυτότητα ενός υποκειμένου καθορίζεται αυστηρά με βάση την ένταξή του σε μια και μόνο ομάδα (εθνική, πολιτισμική, θρησκευτική). Η βία και ο αποκλεισμός ευνοούνται επίσης όταν η ταυτότητα γίνεται αντιληπτή ως ένα πεπρωμένο που δεσμεύει τις επιλογές του υποκειμένου και το καταδικάζει να συμμορφώνεται σε όλα με τις συμπεριφορές της κοινότητας στην οποία ανήκει. Αυτά υποστηρίζει μεταξύ άλλων ο Ινδός νομπελίστας οικονομολόγος Αμάρτια Σεν στο βιβλίο του «Ταυτότητα και βία», που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας από τις εκδόσεις «Αλεξάνδρεια» (μετάφραση: Λία Βουτσοπούλου). Η ακόλουθη συνέντευξη του Αμάρτια Σεν δημοσιεύτηκε στην ιταλική εφημερίδα Liberazione.

 -Ζούμε σήμερα σε έναν κόσμο που τείνει προς τη «ρευστότητα», όπως λέει ο κοινωνιολόγος Ζίγκμουντ Μπάουμαν. Οι παλιοί παράγοντες διαμόρφωσης της ταυτότητας (εθνικισμός, θρησκεία, εργασία) δεν λειτουργούν πλέον.

Κι ωστόσο, όπως γράφει ο Ρόμπερτ Πάτναμ, τα πρόσωπα έχουν ανάγκη από «κοινωνικό κεφάλαιο» και από δεσμούς ταυτότητας για να ζουν καλύτερα. Εσείς μήπως υποτιμάτε αυτήν την ανάγκη;

«Εγώ δεν ασκώ κριτική στην ταυτότητα καθαυτή, αντίθετα μάλιστα θεωρώ ότι αυτή μπορεί να είναι ένας θετικός παράγοντας προσωπικής αυτοπραγμάτωσης, υπερηφάνειας. Η ταξική ταυτότητα ωθεί τους ανθρώπους να παλεύουν για να μειωθούν οι ανισότητες.

Η ταυτότητα των Αφροαμερικανών υπήρξε σημαντικό κίνητρο των αγώνων για την ενσωμάτωση και τη διεύρυνση των δικαιωμάτων. Αλλά σε όλες αυτές τις περιπτώσεις χρειάζεται να γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει μία και μοναδική ταυτότητα, ότι κάθε άτομο έχει περισσότερες ταυτότητες και ότι η αναγωγή τους σε μια μοναδική ταυτότητα είναι μια απλούστευση που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Ο Καρλ Μαρξ, στην «Κριτική του προγράμματος της Γκότα», γράφει ότι το γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα ανήγαγε την ταυτότητα στην ταξική ταυτότητα και έτσι λησμόνησε άλλες σημαντικές διαστάσεις του ατόμου.

Οσο για τον Πάτναμ, με την έννοια του «κοινωνικού κεφαλαίου» στην πραγματικότητα αναφέρεται σε συνενώσεις πολλαπλών ταυτοτήτων».

-Οι ταυτότητες ευνοούν τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων;

«Είναι ένα νόμισμα με δύο όψεις. Στη Γερμανία, σε ορισμένες περιοχές όπου υπάρχει μια πολύ ισχυρή αίσθηση ταυτότητας, παρατηρούνται φαινόμενα βίαιης μισαλλοδοξίας ενάντια στους μετανάστες. Την ταυτότητα μπορούμε να τη δούμε με δύο τρόπους.

Υπάρχει η ταυτότητα γένους που παράγει θετικά ένα κίνημα των γυναικών και τη διεκδίκηση δικαιωμάτων.

Υπάρχει μια ταξική ταυτότητα που παράγει θετικά ένα εργατικό κίνημα, το οποίο μάχεται για βελτιώσεις.

Υπάρχει μια εθνικιστική ταυτότητα που και αυτή είναι θετική, αν παλεύει εναντίον της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού.

Υπάρχει όμως και μια εθνικιστική ταυτότητα που μερικές φορές γίνεται αρνητικός παράγοντας διαχωρισμού και σύγκρουσης.

Ακόμα και η ταξική ταυτότητα μπορεί μερικές φορές να μας οδηγεί να αγνοούμε άλλες διαστάσεις της ζωής του ατόμου, που είναι επίσης σημαντικές.

Η ίδια η ταυτότητα γένους μπορεί να μας οδηγεί να αγνοούμε μια ανθρώπινη συνθήκη που είναι κοινή για άνδρες και γυναίκες.

Δεν έχω τίποτα εναντίον των ταυτοτήτων, αλλά πρέπει να τις γνωρίζουμε σε όλη την πολυπλοκότητά τους, προκειμένου να μπορούμε να τις χρησιμοποιούμε θετικά».

-Αυτά που λέτε όμως λειτουργούν μόνον αν μπορούμε να επιλέγουμε την ταυτότητα. Τα πρόσωπα είναι ελεύθερα να επιλέγουν τις ρίζες τους; Ισως αυτό μπορεί να γίνεται στην πολιτική, όπου οι ιδέες συζητούνται, γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας, αλλάζουν.

Στη σφαίρα της κουλτούρας όμως; Κανείς δεν επιλέγει την κοινότητα στους κόλπους της οποίας γεννιέται. Σε αυτήν την περίπτωση η ταυτότητα δεν είναι μια «φυσική» κληρονομιά που μας μεταβιβάζεται;

«Είναι ένα καλό και ενδιαφέρον ερώτημα. Στο πεδίο της κουλτούρας η ελευθερία επιλογής είναι πιο δύσκολο να γίνει αντιληπτή απ’ όσο στη σφαίρα της πολιτικής. Ωστόσο υπάρχει και είναι σημαντικό να το κατανοήσουμε. Κατά τη γνώμη μου, η κουλτούρα δεν είναι υποχρέωση, δεν είναι πεπρωμένο, δεν μας δεσμεύει με τρόπο αναπόδραστο.

Ενα παράδειγμα μεταξύ πολλών άλλων είναι η τροφή. Εδώ οι συνήθειες ενός λαού είναι το αποτέλεσμα παραδόσεων που αλλάζουν διαρκώς. Στην Ινδία, το τσίλι έρχεται από τους Πορτογάλους, οι οποίοι με τη σειρά τους το εισάγουν από τον Νέο Κόσμο.

Και στην Ιταλία είναι οι Αραβες εκείνοι που φέρνουν τα ζυμαρικά στη Σικελία και αρχίζουν να τα ξεραίνουν. Η ντομάτα έρχεται από την αμερικανική ήπειρο και το τυρί από τη Μέση Ανατολή. Κι ωστόσο θεωρούμε τα μακαρόνια μια τυπικά ιταλική τροφή και πράγματι είναι.

Στη Δύση είμαστε περήφανοι που είμαστε χριστιανοί, αλλά αυτή είναι μια θρησκεία που την κληρονομήσαμε από τη Μέση Ανατολή. Η κουλτούρα κινείται, μετασχηματίζεται.

Αν θεωρούμε ότι η κουλτούρα επιλέγεται, τότε μπορούμε να επιχειρηματολογήσουμε, να συλλογιστούμε, να συζητήσουμε. Μπορούμε, για παράδειγμα, να έχουμε χριστιανικό υπόβαθρο και να επιλέξουμε να είμαστε άθεοι.

Αλλά αν θεωρούμε ότι η κουλτούρα είναι πεπρωμένο, τότε δεν μπορούμε να ασκήσουμε την ορθολογική μας ικανότητα. Και η παράλογη βία γεννιέται συχνά όταν υποχρεωνόμαστε να θεωρούμε ότι συνδεόμαστε όλοι με ένα αναπόδραστο πεπρωμένο. Διόλου τυχαία, ο υπότιτλος του βιβλίου μου είναι «Η ψευδαίσθηση του πεπρωμένου».

Ο Μαρξ έλεγε ότι η θρησκεία είναι το όπιο των λαών, εννοώντας ότι η θρησκεία, σαν ένα ναρκωτικό, μας οδηγεί σε συμπεριφορές που μας εμποδίζουν να σκεφτόμαστε, να επιχειρηματολογούμε, να κάνουμε συνειδητά επιλογές.

Μας οδηγεί προς ένα υποχρεωτικό δρόμο που μας φαίνεται σαν πεπρωμένο. Η βία, οι συγκρούσεις, η τρομοκρατία μπορούν να καταπολεμηθούν, αν κατανοήσουμε ότι στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές δυνατότητες επιλογής».

-Η σύγκρουση των πολιτισμών είναι μια θεωρία χοντροκομμένη, απλουστευτική και βλαβερή σε ό,τι αφορά τις πολιτικές της επιπτώσεις. Φαίνεται ωστόσο ότι εσείς προειδοποιείτε και τους αντιπάλους αυτής της θεωρίας, για παράδειγμα το κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης, ότι χρησιμοποιούν εξίσου αφηρημένες και απλουστευτικές έννοιες, όπως «Δύση» και «αντι-Δύση». Έτσι δεν είναι;

«Θα διέκρινα δύο όψεις του κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης. Από τη μια μεριά, την κριτική στην ανισότητα μεταξύ ενός τμήματος της ανθρωπότητας που ζει σε καλύτερες συνθήκες και ενός άλλου τμήματος που υποφέρει.

Από την άλλη μεριά, ορισμένοι τομείς αυτού του κινήματος ερμηνεύουν αυτήν τη διαίρεση ως αντιπαράθεση μεταξύ της Δύσης και του υπόλοιπου κόσμου. Δεν μπορούμε ωστόσο να εντάξουμε όλες τις χώρες σε αυτές τις δύο μόνον κατηγορίες. Υπάρχουν πολλές εξαιρέσεις.

Είναι σημαντικό να αναδείξουμε το θέμα του οικονομικού και κοινωνικού χάσματος μεταξύ των ατόμων, χωρίς όμως να ανάγουμε την ανισότητα σε σύγκρουση μεταξύ άκαμπτων, μονοδιάστατων ταυτοτήτων του τύπου «Δύση εναντίον αντι-Δύσης», γιατί διαφορετικά κινδυνεύουμε να τροφοδοτήσουμε μια «θρησκευτική» ερμηνεία των αντιπαραθέσεων.

Οι επικριτές της παγκοσμιοποίησης μπορούν να απαντούν στους υποστηρικτές της σύγκρουσης των πολιτισμών ότι αυτοί τάσσονται αντίθετα υπέρ του διαλόγου μεταξύ των πολιτισμών. Το ζήτημα είναι όμως ότι δεν υπάρχουν οι πολιτισμοί ως ομοιογενή και αδιαίρετα μπλοκ.

Ενας «δυτικός» μπορεί να είναι αριστερός ή δεξιός, θρησκευόμενος ή άθεος κ.ο.κ. Οι διαιρέσεις υπάρχουν σε κάθε μέρος του κόσμου και τα πρόσωπα δεν μπορούν να ανάγονται σε μια μόνο διάσταση. Ένας καλύτερος κόσμος οικοδομείται μόνον αν ξεκινήσουμε από την πολυπλοκότητα της ταυτότητας των ανθρώπων».