Το ατύχημα που δεν έρχεται

Του Ευάνθη Χατζηβασιλείου*, Καθημερινή, 18.11.12

Η υπερψήφιση των μέτρων από τη Βουλή, την Τετάρτη 7 Νοεμβρίου, αποτελεί μια ακόμη περίπτωση -από τις πολλές το τελευταίο έτος- κατά την οποία η χώρα αποφεύγει την κατάρρευση την τελευταία στιγμή. Για πόσο, όμως, θα γίνεται αυτό; Για πόσο θα έχουμε την τύχη που μας επιτρέπει να ξεφεύγουμε «ξυστά»; Φοβούμαι ότι, περιέργως, υπάρχει ένα αίσθημα εφησυχασμού στην κοινωνία μας και σε τμήματα της πολιτικής τάξης. Απλώς δεν πιστεύουμε ότι θα έρθει η καταστροφή. Και, εν μέρει, δεν το πιστεύουμε επειδή δεν αντιλαμβανόμαστε επακριβώς τι είναι «καταστροφή». Η Ελλάδα δεν έχει γνωρίσει μια μεγάλη τραγωδία τις τελευταίες δεκαετίες, από το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου έως σήμερα (τέτοια γνώρισε η Κύπρος το 1974, αλλά πολλοί Ελλαδίτες δεν το θυμούνται καν…). Εάν ένας πολίτης αυτού του κράτους έχει γεννηθεί το 1942, δεν έχει αναμνήσεις ούτε από την Κατοχή. ίσως λίγο από τον Εμφύλιο. Με άλλα λόγια, για να θυμάται μια καταστροφή, πρέπει να είναι σήμερα πάνω από 70 ετών.

Νεότεροι σε ηλικία πολίτες έχουν «ακούσει» ή ίσως «διαβάσει» γι’ αυτά τα πράγματα. Αλλά η γνώση τους είναι θεωρητική, όχι βιωματική. Και γι’ αυτό μπερδεύονται: συγχέουν την κρίση (πράγματι μεγάλη) που περνάμε σήμερα, με τη φρίκη μιας πραγματικής καταστροφής.

Και δεν θυμούνται, επίσης, ότι ένα βασικό χαρακτηριστικό των καταστροφών είναι ο αναπάντεχος χαρακτήρας τους. Εάν, στις αρχές Αυγούστου του 1922, ρωτούσαμε έναν Ελληνα σχετικά με τις πιθανότητες της Μικρασιατικής Καταστροφής, δεν θα πίστευε ότι θα γινόταν, επειδή το μυαλό του δεν θα μπορούσε να χωρέσει το μέγεθος αυτής τής χωρίς προηγούμενο τραγωδίας. Εάν, στις αρχές του καλοκαιριού του 1974, ρωτούσαμε έναν πολίτη για το εάν θα γίνει τουρκική εισβολή στην Κύπρο, θα μας καθησύχαζε με τη διαβεβαίωση ότι «δεν γίνονται αυτά» στα τέλη του εικοστού αιώνα. Μόνον εκ των υστέρων (όταν πια ξέρουμε) θεωρούμε δεδομένες αυτές τις καταστροφές και «αγανακτούμε» επειδή δεν προβλέφθηκαν τότε.

Ενα δεύτερο πρόβλημα προέρχεται από τη μόνιμη εντύπωση μεγάλων τμημάτων της ελληνικής κοινωνίας, ότι οι «Μεγάλοι» τα «έχουν όλα υπό έλεγχο». Πιστεύουμε ότι υπάρχει κάποιος -έστω κάποιος κακός άνθρωπος- που σχεδιάζει τα πράγματα, και που (όσο και εάν θέλει να μας «βασανίσει») δεν θα μας αφήσει να χαθούμε. Αλλά αυτό είναι ένα ανεδαφικά καλό σενάριο. Η διεθνής ζωή δεν κινείται έτσι. οι εξελίξεις δεν είναι προαποφασισμένες. Τον Αύγουστο του 1914, τρεις Ευρωπαίοι αυτοκράτορες -ο Γερμανός, ο Αυστριακός και ο Ρώσος- ξεκίνησαν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο τέλος του, οι δύο είχαν χάσει τους θρόνους τους, ο τρίτος και τη ζωή του. Αιώνες απόλυτης εξουσίας των Χοεντζόλερν, των Αψβούργων και των Ρομανώφ τελείωσαν σε μια στιγμή: κανείς δεν το «σχεδίασε», κανείς δεν το «περίμενε». Κανείς δεν το έλεγξε. Η πίστη μας ότι κάποιοι καθοδηγούν τις εξελίξεις είναι συγκινητική: είναι η προσπάθεια των μελών ενός μικρού έθνους, να αισθανθούν ότι υπάρχει κάπου μια «αυτόματη» ασφάλεια. Κακώς. Δεν υπάρχει. Και με απλούστερα λόγια: η ασφάλειά μας είναι συνάρτηση και των δικών μας χειρισμών.

Το ατύχημα δεν ήρθε τόσες φορές. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι, κάποια στιγμή, δεν θα έρθει. Οι κοινωνίες, πράγματι, δεν κυβερνώνται με τον φόβο. Από την άλλη πλευρά, οι κοινωνίες -ειδικά του ανεπτυγμένου κόσμου- δεν επιβιώνουν και με τη διαρκή σχοινοβασία ή με τις τακτικές της «ενόπλου επαιτείας» του 19ου αι., που τόση γοητεία ασκούν τελευταία, σε τόσο πολλούς συμπολίτες μας. Σε αυτή την κρίση, δεν έχουμε δίχτυ από κάτω μας. Είναι ανάγκη να το συνειδητοποιήσουμε έστω και τώρα. Θα είναι τραγικό να το αντιληφθούμε, πέφτοντας και μη βρίσκοντάς το.

* Ο κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου είναι αναπληρωτής καθηγητής, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών.