Το μετέωρο βήμα της Ευρώπης. Βαρίδια ο αρρωστημένος σκεπτικισμός της και ο φόβος για το αύριο

Του Pascal Bruckner, NEA, 15.11.12

Η κρίση που μας πλήττει δεν είναι οικονομική, είναι κατ' αρχάς πνευματική. Αν η Ευρώπη δεν είχε περιοριστεί μόνο στην υλική της διάσταση, την αγορά στην υπηρεσία των ιδιωτικών απολαύσεων, δεν θα είχε ποτέ βυθιστεί στο χάος στο οποίο βρίσκεται σήμερα. Η απονομή του Βραβείου Νομπέλ Ειρήνης στην ήπειρό μας έχει διπλή σημασία, εγκωμιαστική και ειρωνική. Πιστεύαμε πως τα είχαμε πει όλα θαυμάζοντας το γεγονός ότι η Γαλλία, η Γερμανία, η Αγγλία δεν πολεμούν πια μεταξύ τους. Ωστόσο, η εξαφάνιση μιας μάστιγας δεν σημαίνει την εκκόλαψη ενός καλού. Το κακό της ηπείρου μας είναι το εξής: οι Ευρωπαίοι δεν πιστεύουν στον εαυτό τους, έχουν πολύ κακή ιδέα για την αξία τους. Η Ευρωπαϊκή Ενωση σκέφτεται με φρίκη την Ιστορία της, γεμάτη σφαγές και κατακτήσεις, και ορκίζεται ότι δεν θα επαναλάβει πια αυτά τα πράγματα, έστω κι αν χρειαστεί να κλειστεί σε μια φανατική μετριοφροσύνη. Δεν αγαπάει πια την Ιστορία, αυτόν τον εφιάλτη από τον οποίο βγήκε με μεγάλο κόπο μια πρώτη φορά το 1945 και μια δεύτερη το 1989, μετά την πτώση του Τείχους, και προφυλάσσεται από αυτό το δηλητήριο με κανονισμούς και διαδικασίες. Το όνειρό της είναι να προσφέρει τον εαυτό της ως πρότυπο σοφίας, με το οποίο θα έπρεπε να ευθυγραμμιστούν όλοι οι λαοί του κόσμου. Ομως πρόκειται για μια σοφία που γεννήθηκε από την κόπωση από τις εκατόμβες.

Σε αυτή τη διαβρωτική ενοχή προστίθεται το δεύτερο πάθος της ηπείρου μας: ο φόβος. Αλλοτε καταπολεμούνταν ως το χειρότερο από τα συναισθήματα, αλλά πλέον έχει μετατραπεί, από μια ορισμένη διανόηση, σε ακρογωνιαία αξία. Ο ευτελισμός σε καταστροφολογία μιας μεγάλης ιδέας, της οικολογίας, είναι από μόνος του μια καταστροφή, συγκρίσιμη με τις καταστροφές που προκαλούνται στο περιβάλλον. Το να ανάγεις την απόλυτη ασφάλεια σε εθνική υπόθεση, να διακηρύσσεις πως ο στόχος δεν είναι πλέον να επινοήσεις το καλύτερο, αλλά «να αποφύγεις το χειρότερο» (Ούλριχ Μπεκ), σημαίνει πως εισέρχεσαι στην εποχή της παραίτησης.

Φόβος για την επιστήμη, την τεχνολογία, τη διατροφή, την ιατρική, το κλίμα, την κακοκαιρία: ο κατάλογος των φόβων μας δεν σταματάει να μεγαλώνει. Ολα τα εργαλεία που υποτίθεται πως μας υπηρετούν, από το κινητό τηλέφωνο μέχρι τα φάρμακα, μοιάζουν να στρέφονται εναντίον μας και να πασχίζουν για τον χαμό μας. Αυτή η μεγιστοποίηση της υπερτίμησης των κινδύνων έχει ως αποτέλεσμα να μας αφοπλίζει μπροστά στον παραμικρό κίνδυνο. Είμαστε σαν παιδιά που τα τρομοκρατούν. Την ανεμπόδιστη απόλαυση της δεκαετίας του 1960 διαδέχθηκε η χωρίς όρια δειλία τού σήμερα.

Γιατί λοιπόν να εκπλήσσεται κανείς που η ηττοπάθεια έχει γίνει αυτό που μοιραζόμαστε περισσότερο από οτιδήποτε άλλο στον κόσμο και που αυξάνεται η αλλεργία μας για τις αντιξοότητες; Το τέλος της αναπαυτικής κόλασης του φόβου θα ήταν ένα πρώτο στάδιο προς τη χειραφέτηση. Διότι οι τύψεις, όσο και ο φόβος, έχουν γίνει διανοητικά βολέματα στα οποία κουρνιάζουμε σαν μέσα σε ένα κουκούλι. Ο τυπικός Ευρωπαίος αυτομαστιγώνεται προλέγοντας ταυτόχρονα το τέλος του κόσμου: είμαστε κακοί, συνεπώς πρέπει να εξαφανιστούμε. Μάρτυρας, η δημογραφική πτώση στην ήπειρό μας, που προέρχεται ίσως από μια αναδίπλωση στον ατομικισμό, αλλά κυρίως από την απώλεια της εμπιστοσύνης στο μέλλον.

Η Ευρώπη είναι μοναδική για το γεγονός ότι αναγνώρισε τη βαρβαρότητά της για να την κρατήσει καλύτερα σε απόσταση. Μια ήπειρος που φλέρταρε τόσες φορές με την άβυσσο και ανέκαμψε, η οποία αναδύθηκε από την Αποκάλυψη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και από το χάος της αποαποικιοποίησης, δεν έχει λόγο να κοκκινίζει για τις πράξεις της. Πρέπει να αντιστρέψουμε τη σχέση μας με το παρελθόν: να μη βλέπουμε σε αυτό μια πηγή θλίψης, αλλά θάρρους.

Η Ευρώπη διέβρωσε τον πατριωτισμό των κρατών που την αποτελούν, όμως δεν κατάφερε να δημιουργήσει έναν ευρωπαϊκό πατριωτισμό, αφήνοντάς μας ορφανούς από το να ανήκουμε κάπου. Γι' αυτό ανθούν οι περιφερειακοί σοβινισμοί, που κληρονόμησαν όλα τα ελαττώματα του εθνικισμού, σε περιορισμένη κλίμακα. Για να βγούμε από τον φόβο, ο Παλαιός Κόσμος πρέπει πρώτα να αποκτήσει σταθερά σύνορα, να σταματήσει αυτή η φυγή προς τα εμπρός με την πρόχειρη ενσωμάτωση νέων μελών. Η βάρκα είναι γεμάτη και κινδυνεύει να βυθιστεί. Είναι επιτακτικό η Ευρώπη να συσταλεί και να μην εξετάσει νέες υποψηφιότητες.  

Η Ενωση πρέπει επίσης να επιτρέψει το διαζύγιο με αυτά από τα μέλη της που δεν θέλουν πια να μοιραστούν το μέλλον της: αν οι άγγλοι φίλοι μας, για παράδειγμα, επιθυμούν να απαλλαγούν από τα κοινοτικά εμπόδια, ας είναι ελεύθεροι. Τέλος, τη στιγμή που η Ρωσία επανεξοπλίζεται εναντίον της Δύσης, που ο τζιχαντισμός κερδίζει την καρδιά της Αφρικής, που οι αραβικές επαναστάσεις στρέφονται σε ισλαμιστικούς σπασμούς και εμφύλιους πολέμους, η Ευρώπη, έστω και αναστατωμένη, δεν μπορεί να ξεχάσει την αποστολή της: να παραμείνει η φρουρός, στο πλευρό των ΗΠΑ, των δημοκρατικών αξιών. Ηθική πυξίδα του πλανήτη, είναι ο διαχειριστής ενός εύθραυστου θησαυρού που μπορεί εύκολα να φθαρεί - των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του σεβασμού των αρχών. Είναι υπεύθυνη για τη διαιώνιση της ίδιας της δημοκρατίας. Δεν έχει άλλη λύση παρά να εμβαθύνει στον ανατρεπτικό πλούτο των ιδεών της, στην ικμάδα των ιδρυτικών αρχών της. Σε αυτή στρέφονται οι καταδιωγμένοι και οι καταπιεσμένοι του πλανήτη, θύματα της αυθαιρεσίας, του αυταρχισμού, του θρησκευτικού φανατισμού.

Μπορεί να σώσουμε το ευρώ, να ελαφρύνουμε ή να ακυρώσουμε τα χρέη μας: αν δεν αλλάξουμε νοοτροπία, θα εξαφανιστούμε μέσα στον ερχόμενο αιώνα, παραμερισμένοι από πιο δυναμικούς πολιτισμούς. Ουδέποτε ήμασταν τόσο κοντά στην κατάρρευση, ουδέποτε τόσο κοντά ίσως σε μια ανάκαμψη.

Ο Πασκάλ Μπρικνέρ είναι γάλλος δοκιμιογράφος και συγγραφέας