ΕΡΙΚ ΧΟΜΠΣΜΠΟΜ: Η αιώνια λιακάδα ενός καθαρού μυαλού

Της Ρούλας Γεωργακοπούλου, NEA, 6.10.12

Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1917 με κοσμοπολίτη αστερισμό, ωροσκόπο τη Ρωσική Επανάσταση και γονείς που είχαν ήδη σημαδευτεί από τη ρευστότητα της Ιστορίας. Ο πατέρας του, Λέοπολντ Πέρσι Χόμπσμπαουμ, υπάλληλος του εκεί Αγγλικού Ταχυδρομείου, είχε αποτυπωμένη στο επώνυμό του τη ρωσοπολωνική ρίζα της οικογένειας, οι αλεξανδρινοί ληξίαρχοι όμως τον έγραψαν στα μητρώα τους ως «Χόμπσμπομ» - και αυτό το ανεπαίσθητο lapsus επρόκειτο να τον συνοδεύσει εφ' όρου ζωής. Αρκετά χρόνια αργότερα, ο μαρξιστής ιστορικός και εμβληματικός διανοητής του σύγχρονου κόσμου θα αφομοιώσει το «λάθος» που εξάλειψε την εβραϊκή κατάληξη από το όνομά του και θα το χρησιμοποιήσει ως επιχείρημα υπέρ της εγγλέζικης ταυτότητας που διάλεξε για τον εαυτό του. Από τη μεριά της μητέρας του, Νέλι Γκραν, κόρης σχετικά εύπορης οικογένειας βιεννέζων κοσμηματοπωλών, κληρονόμησε ρωσοεβραϊκές αναφορές, ενώ το γονίδιο της Διασποράς θα σημαδέψει και τον ίδιο όταν, ορφανός και από τους δυο γονείς και χωρίς κανέναν οικονομικό πόρο, θα μεταναστεύσει στο σπίτι τoυ θείου του στο Βερολίνο. Δεκατεσσάρων ετών τότε, θα εισπνεύσει την ανησυχία στον αέρα της δημοκρατίας της Βαϊμάρης και θα μυηθεί από τους μεγαλύτερους συμμαθητές του στη «Μαθητική πτέρυγα του Κομμουνιστικού Κόμματος» και έτσι θα θεωρήσει ευνόητη την απόφαση της οικογένειας να αναχωρήσει το 1933 για το Λονδίνο υπό το κράτος της χιτλερικής απειλής.

Η βρετανική επανεκκίνηση του φοιτητή της αγγλικής γλώσσας και της Ιστορίας Ερικ Χόμπσμπομ έγινε στο Κινγκς Κόλετζ του Κέμπριτζ. Εκεί συναναστράφηκε την ελίτ της σκέψης και διακρίθηκε αμέσως, με αποτέλεσμα να γίνει μέλος της κλειστής και κάπως σνομπ ακαδημαϊκής παρέας του Κέμπριτζ την γνωστή ως Μυστική Εταιρεία, της οποίας παλαιότερα μέλη υπήρξαν ο Βιτγκενστάιν, ο Ράσελ, ο Κέινς και ο Ε.Μ. Φόρστερ. Οπως είπε κάποτε o supervisor του στο Κέμπριτζ στον κορυφαίο ιστορικό και ριζοσπάστη διανοούμενο Τόνι Τζαντ: «Ο Ερικ ήταν ο ευφυέστερος προπτυχιακός που είχα ποτέ. Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι τον δίδαξα γιατί ήταν "ανεπίδεκτος". Ο Χόμπσμπομ τα ήξερε ήδη όλα».

Ολα εκτός ίσως από τη στενοκεφαλιά των γραφειοκρατών. Στη διάρκεια του πολέμου εντάχθηκε στο σώμα μηχανικών που υποστήριζε τη Βρετανική Βασιλική Αεροπορία και στη συνέχεια έκανε αίτηση για να μετατεθεί στην Υπηρεσία Πληροφοριών. Παρά τα πολύ καλά γερμανικά του, θεωρήθηκε «υπερβολικά κομμουνιστής», η αίτησή του απορρίφθηκε και έτσι βρέθηκε να υπηρετεί σε γραφείο.

Η ακαδημαϊκή του ζωή άρχισε επισήμως το 1947 και ολοκληρώθηκε το 1982 στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ όπου παρά το συγγραφικό του έργο και την παγκόσμια φήμη του κατόρθωσε να εκλεγεί τακτικός καθηγητής μόλις το 1970. Αν και είχε διασυνδέσεις με ευρωπαϊκά και αμερικανικά πανεπιστήμια, ο Χόμπσμπομ  έμεινε πιστός στο Μπίρκμπεκ επειδή τα βραδινά μαθήματα τού άφηναν την ημέρα ελεύθερη για τις έρευνές του. Αν και επαναστάτης, είχε το σημάδι της αυθεντίας στο κούτελο, γι' αυτό και όταν καθυστέρησε εννέα χρόνια να παρουσιάσει την εναρκτήρια διάλεξή του, όλοι υπέθεσαν ότι για να το κάνει αυτό ο Ερικ θα είχε τους λόγους του.   

Αποχαιρετώντας τον ταραγμένο αυτό κόσμο, σε ηλικία 95 ετών, ο Ερικ Χόμπσμπομ, σύζυγος της Μαρλίν Σβαρτς, πατέρας τριών παιδιών, παππούς και προπάππος, έμεινε κατά βάθος ο βερολινέζος αριστερός μαθητής του Prinz Heinrich-Gymnasium και δεν αντικατέστησε ούτε στιγμή την ταυτότητά του ως «πρώην κομμουνιστής», αφήνοντας έτσι μια πόρτα μισάνοιχτη στον ιστορικό υλισμό να ανανήψει από τις αμαρτίες του και να αναλάβει κάποτε τις ευθύνες του. Παρέμεινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος μέχρι τη στιγμή που το Βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα φυλλορρόησε και απέσυρε την υποστήριξή του προς τους Εργατικούς μετά την εμπλοκή του Τόνι Μπλερ στην επέμβαση στο Ιρακ. Στην ΕΣΣΔ αντιπαρατέθηκε με σφοδρότητα αλλά και με κάποια επιείκεια, ενώ απέρριπτε ασυζητητί το κινεζικό μοντέλο. «Η Οκτωβριανή Επανάσταση έδωσε ελπίδα στη γενιά μου. Η Κίνα ουδέποτε ενέπνευσε κάτι τέτοιο», γράφει το 2002. Η δύναμη των ιστορικών και ιδεολογικών αναφορών του θα χαρακτηρίσουν την ακαδημαϊκή του σκέψη, αφού έζησε από παιδί την ανοχή των Σοβιετικών και την αδιαφορία των τότε κομμουνιστών της Γαλλίας και της Βρετανίας απέναντι στο στοίχημα τρόμου του Χίτλερ.

Η «μανία με τον Χόμπσμπομ» είναι εντελώς δικαιολογημένη αν πάρει κανείς υπόψη του τον ιδεολογικά ανέστιο σύγχρονο άνθρωπο. Το βιβλίο του «Η εποχή των άκρων» μεταφράστηκε σε σαράντα γλώσσες και η αυτοβιογραφία του έγινε μπεστ σέλερ από το Νέο Δελχί και τη Νότια Αφρική μέχρι τη Βραζιλία, όπου λατρεύεται περίπου σαν λαϊκό είδωλο. Τι κάνει έναν μαρξιστή ιστορικό  δημοφιλή σε ένα τόσο ακαδημαϊκά ετερόκλητο κοινό; «Ο Χόμπσμπομ δεν ξέρει μόνον περισσότερα από τους άλλους ιστορικούς, αλλά γράφει και πολύ καλύτερα από όλους», λέει ο Τόνι Τζαντ. Η γλώσσα του είναι κομψοτέχνημα αγγλικής πρόζας και δεν μοιάζει καθόλου με το «θεωρητικομανές» ιδίωμα των νέων ιστορικών. Η πιο σημαντική όμως γλώσσα, αυτή που τον βοήθησε να ξεκλειδώσει τα μυστικά της Ιστορίας, ήταν ίσως η διεισδυτική δύναμη της «μπλε νότας». Είναι γνωστό το πάθος του για την τζαζ μουσική, αλλά είναι λίγοι εκείνοι που ήξεραν ότι συνήθιζε να γράφει κριτική για τζαζ σύνολα στο «Νιου Στέιτσμαν», υπογράφοντας ως «Φράνσις Νιούτον». Με το όνομα δηλαδή του κομμουνιστή τρομπετίστα της Μπίλι Χόλιντεϊ.

«Για να είστε ριζοσπάστες,πρέπει να είστε αποδοτικοί»

Ο Κώστας Δουζίνας και η Τζοάνα Μπουρκ, από το Κολέγιο Μπίρκμπεκ, όπου δίδασκε ο Χόμπσμπομ, θυμούνται τον κορυφαίο ιστορικό

Η συνάντηση με τον Ερικ ήταν λίγο τρομακτική. Το αυστηρό λιπόσαρκο πρόσωπό του και η σκυφτή φιγούρα του έδιναν την εντύπωση ενός μάλλον απομακρυσμένου και ψυχρού ανθρώπου. Δεν ήταν αλήθεια. Το 1936, την Ημέρα της Βαστίλλης, με το Λαϊκό Κόμμα στην εξουσία, οδήγησε εκστασιασμένος σε όλο το Παρίσι και ήπιε και χόρεψε μέχρι πρωίας. Εκανε επίσης πρόταση γάμου στη δεύτερη σύζυγό του, τη Μαρλέν, σε μια συναυλία του Μπομπ Ντίλαν τη δεκαετία του '60...

Οταν η Τζοάνα Μπουρκ έφτασε το 1992 στο Μπίρκμπεκ, ο Ερικ ήταν 75 ετών, παρέμενε όμως μια δυναμική παρουσία στο Τμήμα Ιστορίας. Στην ηλικία του μπορεί να περίμενε κανείς ότι θα είχε αποσυρθεί σε μια πιο ήπια ζωή, με διάβασμα και κηπουρική. Δεν ήταν η περίπτωσή του. Ταξίδεψε ανά τον κόσμο δίνοντας διαλέξεις πάνω στα πιο διαφορετικά θέματα. Οι συνεχείς περιπλανήσεις του, σωματικές και διανοητικές, σήμαιναν ότι ήταν ένα «αποδημητικό πουλί που ένιωθε πως βρίσκεται στο σπίτι του στην Αρκτική και στους Τροπικούς, πετώντας πάνω από τον κόσμο». Ο Ερικ ήταν πάντα πρόθυμος να συναντήσει συναδέλφους που έφταναν απ' όλον τον κόσμο. Ακολουθώντας την παλιά παράδοση του Μπίρκμπεκ, ήταν επίσης ένας πρόθυμος δάσκαλος. Το γραφείο του ήταν δίπλα σε αυτό της Τζοάνας και συχνά εκείνη κρυφάκουγε τις γεμάτες πάθος συζητήσεις του με φοιτητές και συναδέλφους. Δεν ήταν σνομπ: άκουγε εξίσου γενναιόδωρα και απαντούσε εξίσου ειλικρινά σε πρωτοετείς φοιτητές όπως και σε συναδέλφους. Ηταν αναπόφευκτο οι συζητήσεις να συνεχίζονται στον διάδρομο ή στο μπαρ του Κολεγίου. Η αγάπη του και οι γνώσεις του για τα κρασιά ήταν τεράστιες και οι πνευματικές βραδιές στην κατοικία του στο Χάμπστεντ θρυλικές. Στους φοιτητές άρεσε πολύ να διδάσκονται από τον Ερικ και επικρατούσε πάντα συνωστισμός στις διαλέξεις του. Ηταν κατανοητό. Ο Ερικ μιλούσε στα 90 του σαν ένας νεαρός, πρόθυμος να μεταβιβάσει την ιστορική γνώση του και ενθουσιασμένος για τη δυνατότητα (η βεβαιότητα εξαφανίστηκε γύρω στο 1990) για ριζοσπαστική αλλαγή.  

Οταν η Τζοάνα έγινε καθηγήτρια, ο πρύτανης του Κολεγίου κάλεσε τον Ερικ να την παρουσιάσει. Οι παρουσιάσεις αυτές συνήθως σπάνε τα νεύρα του παρουσιαζομένου και η παρουσίασή της από τον Ερικ ήταν ένα από τα πιο τρομακτικά γεγονότα της ζωής της. Αλλά ο Ερικ ήταν γενναιόδωρος όπως πάντα. Οχι μόνο συνέδεσε θαυμάσια προσωπικές ιστορίες που είχε μαζέψει για τη ζωή της Τζοάνας με ευρύτερα κοινωνικά και πολιτικά περιεχόμενα (κάτι που έμελλε να κάνει εξαιρετικά στη δική του αυτοβιογραφία), αλλά συμμετείχε μετά και στο δείπνο με τους φίλους και την οικογένεια. Εκεί ο μεγάλος μαρξιστής και άθεος έτυχε να καθήσει δίπλα στους γονείς της, οι οποίοι είχαν δουλέψει όλη τους τη ζωή ως χριστιανοί ιεραπόστολοι στην Αφρική, στα Νησιά του Σολομώντα, στην Αϊτή και αλλού. Κρατούσαμε την αναπνοή μας, περιμένοντας πυροτεχνήματα. Τρεις ώρες αργότερα συνέχιζαν μια ήρεμη αλλά γεμάτη πάθος συζήτηση για τη φύση του καπιταλισμού και το μέλλον της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Ο Κώστας Δουζίνας εντάχθηκε στο Μπίρκμπεκ το 1992 για να ιδρύσει τη Νομική Σχολή. Μόλις έμαθε για τον διορισμό του, τηλεφώνησε στον Ερικ για συμβουλές. «Πρέπει πρώτα να είσαι αποδοτικός», είπε εκείνος, και «μόνον αν πετύχεις σε αυτό το δύσκολο καθήκον μπορείς να είσαι ριζοσπάστης. Οι ριζοσπάστες πρέπει να είναι διπλά καλοί σε αυτό που κάνουν».... Ο Ερικ ουδέποτε αμφέβαλλε ότι το ενδιαφέρον για τον Μαρξ θα επιστρέψει αφού τελειώσει η ίδια η φάση του «τέλους της Ιστορίας». Αν πρόκειται να έχουμε οποιαδήποτε ελπίδα επιτυχίας στον 21ο αιώνα, «πρέπει να θέσουμε τα ερωτήματα του Μαρξ», έγραψε το 2011. «Πρέπει και σήμερα να συνεχίσουμε να καταγγέλλουμε και να καταπολεμάμε την κοινωνική αδικία. Ο κόσμος δεν θα γίνει καλύτερος από μόνος του». Δεν μπορούμε να σκεφτούμε σοφότερες λέξεις σε αυτό το σημείο.

Ο Κώστας Δουζίνας είναι καθηγητής του Δικαίου στο Μπίρκμπεκ. Το βιβλίο του «Ριζοσπαστική Πολιτική και Νομική Φιλοσοφία» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νήσος. Η Τζοάνα Μπουρκ, από τη Νέα Ζηλανδία, είναι καθηγήτρια Ιστορίας. Το βιβλίο της «Φόβος - Στιγμιότυπα από τον πολιτισμό του 19ου και του 20ού αιώνα» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Σαββάλας. Το κείμενο αυτό δημοσιεύεται ταυτόχρονα στα ελληνικά από  «ΤΑ ΝΕΑ» και στα αγγλικά από τον «Guardian»

Ο Χόμπσμπομ στα «ΝΕΑ»

Ο σπουδαίος ιστορικός έδωσε αρκετές συνεντεύξεις στα «ΝΕΑ» τα τελευταία χρόνια και πάντα εξέφραζε μεγάλο ενδιαφέρον για τη χώρα μας, την οποία επισκέφθηκε το 2004 όταν και αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Παραθέτουμε δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα:

Τι μπορούμε να κάνουμε για να γίνει καλύτερος ο κόσμος;

«Οποιος και αν είναι ο τρόπος με τον οποίο ο κόσμος μπορεί να γίνει καλύτερος, σίγουρα δεν περιλαμβάνει την απομάκρυνση από μια συνειδητή συμμετοχή στη δημόσια ζωή και την απόσυρση στη ζωή των καθαρά ιδιωτικών εμπειριών. Οπως το έθεσαν οι έλληνες πρόγονοί σας, κάτι τέτοιο θα σας μετέτρεπε από πολίτη σε ιδιώτη ("idiotes" στο αγγλικό κείμενο), σε ένα περιορισμένο ανθρώπινο ον. Δεν είμαι σε θέση να σας πω σε ποια κινήματα, οργανώσεις ή άλλες ενώσεις μπορείτε να λάβετε μέρος. Αυτό είναι ένα ζήτημα που εξαρτάται από τις ικανότητες και τους περιορισμούς ενός ατόμου στη συγκεκριμένη κατάσταση της χώρας του/της την παρούσα στιγμή. Ελπίζω όμως ότι θα επιλέξετε ενέργειες που σχετίζονται με την κριτική του καπιταλισμού και ιδιαίτερα με την κριτική της ιδεολογίας που δοξάζει την ανεξέλεγκτη παγκόσμια ελεύθερη αγορά. Ενέργειες που εναρμονίζονται με τις οικουμενικές αξίες του ορθού λόγου και του πολιτισμού και αντιτίθενται στον αυξανόμενο εκβαρβαρισμό του κόσμου στον οποίο ζούμε».

Μιχάλης Μητσός, Οκτώβριος 2004

Εχει μέλλον ο σοσιαλισμός;

«Από τη δεκαετία του 1970 η σοσιαλιστική προοπτική έχει αποδυναμωθεί σε μεγάλο βαθμό. Η παγκοσμιοποίηση, δηλαδή, η εξασθένηση του ελέγχου του εθνικού κράτους πάνω στις πηγές και η ενίσχυση της καταναλωτικής κοινωνίας, έχουν υπονομεύσει τις σοσιαλιστικές δημοκρατίες. Σήμερα η σοσιαλδημοκρατία έχει περιορισθεί στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων και της κοινωνικής πρόνοιας που είχαν επιτευχθεί στο παρελθόν και τώρα απειλούνται.

Δεν υπάρχει μέλλον στον σοσιαλισμό με τη μορφή ενός εκτενούς κεντρικού σχεδιασμού. Από την άλλη, τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος αυτόν τον αιώνα - κυρίως οι προβλεπόμενες ελλείψεις ενέργειας, πρώτων υλών και νερού και οι επιπτώσεις της ανεξέλεγκτης οικονομικής ανάπτυξης και τεχνολογικής μεταμόρφωσης - βρίσκονται πέρα από τις δυνάμεις των αγορών και των ιδιωτικών επιχειρήσεων. Η αναζήτηση λύσεων στα προβλήματα αυτά, αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε μεγαλύτερο ρόλο των θεσμών της εξουσίας και σχετική εξασθένηση των φιλοδοξιών της νεοφιλελεύθερης οικονομίας της αγοράς. Ομως είναι εξίσου πιθανό να οδηγήσει σε άλλες μορφές κυβερνήσεων κεντρικού ελέγχου. Ακόμα και έτσι, μια πλήρως σοσιαλιστική οικονομία δεν φαίνεται στο μέλλον».

Νατάσα Μπαστέα, Νοέμβριος 2007