Οριο σημαίνει ελευθερία

Του Ηλία Mαγκλίνη, καθημερινή, 21.10.12

Οι ακραίες καταστάσεις ευνοούν τα άκρα. Τούτη η αυτονόητη αλήθεια έχει μια ακόμα, επίσης αυτονόητη, παράμετρο: όσο θα παρατείνεται η κρίση τόσο τα άκρα θα ενδυναμώνονται. Το βάθος της ηθικής, αξιακής, πολιτισμικής κρίσης που περνάει η χώρα όμως δεν έγινε ξαφνικά ορατό μετά το 2008. Είναι γνωστό ότι η κρίση σοβούσε πολλά χρόνια τώρα: σε επίπεδο κορυφής (κυβερνήσεων, κομμάτων, τοπικών αυτοδιοικήσεων, ΜΜΕ) αλλά και στο επίπεδο των απλών ψηφοφόρων. Οσο και αν το ψάρι, όπως λέγεται, βρωμάει από το κεφάλι και οι πολίτες έχουμε ευθύνη και μάλιστα μεγάλη. Οταν λέμε ότι η κρίση σοβούσε, πάει να πει ότι πολύ πριν από την άνοδο της ακροδεξιάς και του νεοναζισμού, πριν όμως και από τους νεκρούς της Marfin, το πλιάτσικο και τους βανδαλισμούς στο κέντρο της πρωτεύουσας κ.ο.κ., τα άκρα, σε ένα ευρύτερο φάσμα, γνώρισαν μετά το 1974 προνομιακή μεταχείριση στη χώρα μας. Ηδη δηλαδή ζούσαμε ακραίες καταστάσεις στην Ελλάδα (μα πολύ πιο σποραδικές και σαφώς σε χαμηλότερη ένταση συγκριτικά με όλα όσα ζούμε μετά το 2008 - ’9).

Είναι ειρωνικό, αλλά η μακροβιότερη περίοδος πολιτικής σταθερότητας, ειρήνης και ευμάρειας (επίπλαστης ή μη) στη χώρα μας συνοδεύθηκε και από μια σταδιακή περιφρόνηση κάθε αίσθησης ορίων. Προσοχή: η έννοια των ορίων δεν ταυτίζεται με την καταστολή και τον αυταρχισμό. Οριο, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, στην ουσία του, σημαίνει ελευθερία: σημαίνει ότι ξέρω πού βρίσκομαι και πού πατάω, γνωρίζω τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις μου και πορεύομαι με βάση αυτά τα δεδομένα και ανάλογα με τις ικανότητές μου. Οριο σημαίνει ελευθερία, διότι εμπεριέχει τόσο τη λογική όσο και το αίσθημα, όχι το ένα ή το άλλο. Είναι το όριο που θέτουμε με τον εαυτό μας βάσει ενός, ας πούμε, «υπαρξιακού συμβολαίου», μα και με την κοινωνία, την πολιτεία, βάσει ενός κοινωνικού συμβολαίου. Το σημαντικότερο: όριο σημαίνει ελευθερία, διότι βρίσκεται στον αντίποδα της περιχαράκωσης, της στατικότητας: γνωρίζω τα όριά μου σημαίνει ότι σταδιακά, με προσπάθεια, τα διευρύνω, μέσα από μικρές υπερβάσεις, εγκαθιδρύοντας νέα όρια και πάλι. Είναι μια αέναη κίνηση προς τα εμπρός που δεν γίνεται αυθαίρετα, αλλά μέσα στο πλαίσιο της συνύπαρξης με άλλους ανθρώπους γύρω μας, άλλες κοινότητες, άλλες χώρες κ.λπ. Η ελληνική πολιτική τάξη και κατ’ επέκταση η ελληνική κοινωνία μετά το 1974 μοιάζει να πορεύθηκε χωρίς καμία συναίσθηση τέτοιων ορίων: τις περισσότερες φορές αφεθήκαμε σε ένα «άγεσθαι και φέρεσθαι» χωρίς συναίσθηση καθήκοντος και υποχρεώσεων, δίχως στέρεο πρόσωπο, αλλά με διαδοχικά προσωπεία που άλλαζαν ανάλογα με τους καιρούς. Η χειρότερη κληρονομιά που άφησαν η στρατοκρατική δικτατορία και η λειψή μετεμφυλιακή δημοκρατία (με τις ωμές, διαρκείς παρεμβάσεις των σωμάτων ασφαλείας) ήταν ότι κάθε στοιχειώδης αίσθηση ορίου ταυτίστηκε με την καταστολή, τον αυταρχισμό, τον χωροφύλακα, τον συνταγματάρχη. Με άλλα λόγια, το όριο δεν ήρθε ποτέ εκ των έσω, ως μια εσωτερική αναγκαιότητα, αλλά επιβλήθηκε από εξωτερικούς παράγοντες. Τώρα, το γιατί ως πολιτεία και ως κοινωνία δεν διαθέταμε την ωριμότητα, τη συναίσθηση αυτών των εσωτερικών ορίων, του αυτοπροσδιορισμού δηλαδή, είναι μια άλλη, τεράστια κουβέντα.

Σε κάθε περίπτωση, τα ανακλαστικά ορισμένων από τους ανθρώπους που ανήλθαν στην εξουσία μετά το 1981 ήταν απότοκα τέτοιων τραυματικών βιωμάτων. Για άλλους, η καταστολή και οι αστυνομεύσεις αποτέλεσαν το ιδανικό άλλοθι για την εδραίωση μιας κουλτούρας της αυθαιρεσίας, κουλτούρα που διαπέρασε όλο το πολιτικό - ιδεολογικό φάσμα. Κάπως έτσι φτάσαμε στο σημείο το «νόμιμο να είναι και ηθικό» και αυτό να λέγεται ευθαρσώς από υπουργό αστικού, συντηρητικού κόμματος. Είναι και αυτό ένα άκρο: είναι το άκρο που καθιστά τη διαφθορά αυτονόητη, την εξουσία απεριόριστη. Οπως άκρο ήταν η εξιδανείκευση της τρομοκρατίας και η ανοχή των βανδαλισμών από την ελληνική Αριστερά: εδώ έχουμε το άκρο που θέλει τη (δική μας) βία όχι μόνον αυτονόητη, μα και επιβεβλημένη, αγιασμένη. Καλούμαστε λοιπόν να θέσουμε εκ νέου τα όριά μας. Εδώ που φτάσαμε, κάτι τέτοιο θα γίνει (αν γίνει) με πόνο.