Οταν φεύγουν οι βάρβαροι

Μαξ Μπέκμαν, «Η αρπαγή της Ευρώπης»

Του Δημοσθένη Κούρτοβικ, NEA, 29.9.12

Πριν από μερικές εβδομάδες το γνωστό γερμανικό περιοδικό «Stern» δημοσίευσε ένα ρεπορτάζ με τίτλο «Σε αναζήτηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας». Επρόκειτο για ένα οδοιπορικό νέων ανθρώπων ανά την Ευρώπη, με κατάθεση των εμπειριών τους στις διάφορες χώρες τις οποίες επισκέπτονταν. Το ενδιαφέρον για μας είναι ότι, κρίνοντας από τα δρομολόγια που ακολούθησαν οι νεαροί Ευρωπαίοι, η Ευρώπη τελειώνει στο Ζάγκρεμπ. Ο,τι βρίσκεται νοτιότερα και ανατολικότερα δεν αφορά την «ευρωπαϊκή ταυτότητα». Πώς να μη νιώσεις παράξενα, ως Ελληνας, γι' αυτή την οριοθέτηση; Μέχρι τώρα ξέραμε ότι ήμασταν τα γουρούνια (PIIGS) της Ευρώπης, αλλά πάντως ευρωπαϊκά γουρούνια και με παρέα άλλα ευρωπαϊκά γουρούνια. Να όμως που μαθαίνουμε ότι είμαστε σκέτα γουρούνια, μη Ευρωπαίοι (πράγμα που δεν είναι από μόνο του τόσο κακό) ή ίσως πρώην Ευρωπαίοι (πράγμα πολύ χειρότερο, γιατί εκτός από το όνειδος της αποβολής συνεπάγεται ένα συνειδησιακό κενό, έναν ξαφνικό πολιτισμικό αποπροσανατολισμό). Σύμφωνοι, πρόκειται μόνο για ένα άρθρο σε περιοδικό και όχι (ακόμα;) για την επίσημη θέση της ιθύνουσας ελίτ που αποφασίζει για την πορεία της Ευρώπης.

Μικρή όμως η παρηγοριά. Η ρητορική των πολιτικών είναι λιγότερο εύγλωττη από υπόγεια ρεύματα σκέψης, που απηχούνται σ' αυτό το ρεπορτάζ. Υπάρχει πράγματι μια τάση στην Ευρώπη της κρίσης να επαναχαραχτούν τα πολιτισμικά σύνορα αυτού του χώρου ή, σωστότερα, να επαναφερθούν εκεί που τα ήθελαν παραδοσιακές, αν και όχι πάντα ρητά εκφρασμένες αντιλήψεις: η «αληθινή» Ευρώπη είναι πολιτισμικά ομοιόμορφη και μονοκόκαλη, είναι η Ευρώπη της Αναγέννησης και της Μεταρρύθμισης, του καθολικισμού και του προτεσταντισμού• η «υπολειμματική» Ευρώπη δεν είναι στην πραγματικότητα ευρωπαϊκή (ο Ζισκάρ ντ' Εστέν, ο πιο ένθερμος υποστηρικτής της ένταξης της Ελλάδας στην τότε ΕΟΚ, δήλωσε πρόσφατα σε μια συνομιλία με τον «Spiegel», μετανιωμένος για τον αλλοτινό ζήλο του, ότι η Ελλάδα είναι ουσιαστικά ανατολίτικη χώρα).

Είναι αλήθεια ότι οι θεμελιώδεις αξίες της Ευρωπαϊκής Ενωσης - η κοινοβουλευτική δημοκρατία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, το κοσμικό κράτος, η ελευθερία της έκφρασης και της έρευνας κ.λπ. - καλλιεργήθηκαν πρωτίστως στο «ευγενές» δυτικό τμήμα της ηπείρου, αν και όχι με την ίδια σταθερότητα και συνέπεια σε όλη την έκτασή του. Εξίσου αλήθεια είναι όμως ότι στην ιστορία της σκέψης και των θεσμών του άλλου, του ανατολικού και «ημιάγριου» κομματιού της, οι αξίες αυτές έπαιξαν ρόλο ασύγκριτα μεγαλύτερο απ' όσο οπουδήποτε αλλού έξω από τον ορίζοντα του δυτικού πολιτισμού (και σε ορισμένες περιπτώσεις μεγαλύτερο απ' ό,τι σε δυτικότερα εδάφη του). Οπως αλήθεια είναι ότι πολλές μεσογειακές και, ναι, «ανατολίτικες» πολιτισμικές ιδιαιτερότητες - ο δημιουργικός αυτοσχεδιασμός, ο διονυσιακός, λυτρωτικός τρόπος διασκέδασης, η γενναιοδωρία, η άνεση της σωματικής έκφρασης, η ζεστή αμεσότητα στις ανθρώπινες επαφές και αρκετές άλλες - έχουν σήμερα διαχυθεί λίγο-πολύ σε άλλα μέρη της Ευρώπης και αναγνωρίζονται ως συμπεριφορές που εμπλούτισαν το φάσμα των βιοτικών αξιών όλων των Ευρωπαίων.

Αν υπάρχει μια αξία που υποβαθρώνει και συνέχει όλες τις «καθαυτό» ευρωπαϊκές, είναι η κριτική σκέψη. Και, για να μη μείνουμε στην τετριμμένη επισήμανση ότι η κριτική σκέψη γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα, θα θυμίσουμε ότι, στους νεότερους χρόνους, αναπτύχθηκε παντού στην Ευρώπη, από τον Ατλαντικό ώς τα Ουράλια, και μόνο σ' αυτήν, αν εξαιρέσουμε την αμερικανική παραφυάδα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η φυσική συνέχεια μάλιστα της κριτικής σκέψης, η αυτοκριτική σκέψη, δεν έχει βγει ώς τώρα έξω από τα όρια της ηπείρου παρά μόνο σε μοναχικές ατομικές περιπτώσεις. Πουθενά αλλού δεν θα βρει κανείς λαούς που αναμετριούνται τόσο αυτοκριτικά, μερικές φορές ώς τον βαθμό της αποδόμησης εδραίων πεποιθήσεων, με το ιστορικό παρελθόν τους. Μπορεί φαινόμενα όπως ο ρατσισμός, ο εθνικισμός, η αποικιοκρατία, ο φασισμός να είναι προϊόντα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, αλλά η ιδεολογική κατεδάφισή τους ήρθε από άλλα προϊόντα του ίδιου πολιτισμού.

Η «ενότητα στην πολυμορφία» είναι ένα παλιό σύνθημα των ιδεολόγων της ευρωπαϊκής ενοποίησης, το οποίο μοιάζει να έχει εγκαταλειφθεί, όπως και οι ίδιοι έχουν περάσει στο περιθώριο. Ωστόσο, δεν εκφράζει ευσεβείς πόθους αλλά μια πολύ απτή πραγματικότητα. Αυτή την πραγματικότητα αρνούνται σήμερα όσοι νοσταλγούν μια «καθαρή» Ευρώπη μονότροπων, ισοθερμικών συνειδήσεων και λειασμένων, προγραμματισμένων συμπεριφορών. Η άλλη, η άναρχη, ατίθαση, απρόβλεπτη, «παγανιστική» Ευρώπη σαν να μην είναι πια επιθυμητή στο ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Μπορούμε να κατανοήσουμε τους λόγους αυτής της μεταστροφής. Δεν μπορούμε όμως να προσυπογράψουμε τη γενίκευσή τους σε μια αναπαλαιωμένη ιδεολογία και τα όσα αυτή υπαγορεύει ως πολιτικές επιλογές.

Αυτή η άλλη Ευρώπη κατοικείται από τους βαρβάρους της ευρωπαϊκής οικογένειας. Σ' εκείνους που θέλουν να τους διώξουν θα θυμίσουμε τη ρήση του σπουδαίου αυστριακού δοκιμιογράφου και αφορισμογράφου Καρλ Κράους: «Ενας πολιτισμός μαραίνεται, όταν φεύγουν από αυτόν οι βάρβαροι».