Προτεσταντισμός και γερμανική οικονομία

Του Steven Ozment* / The New York Times, Καθημερινή, 17.8.12

Σκεφτείτε την άποψη του Λούθηρου για τη φιλανθρωπία και τους φτωχούς και την πρότασή του για θέσπιση κοινού ταμείου σε κάθε γερμανική πόλη. Αντί να αρκεσθεί στις αγαθοεργίες, ο Λούθηρος πρότεινε τη χορήγηση δανείων στους άπορους από το κοινό ταμείο. Κάθε αποδέκτης δεσμευόταν να αποπληρώσει το ποσόν, αναλαμβάνοντας την ευθύνη όχι μόνο για το δικό του χρέος, αλλά και για εκείνο του γείτονά του, επιβάλλοντας μορφή κοινωνικής αλληλεγγύης. Πόσα λίγα άλλαξαν σε 500 χρόνια. Η Γερμανίδα καγκελάριος Αγκελα Μέρκελ, βαπτισμένη κόρη Ανατολικογερμανού Λουθηρανού πάστορα, πιστεύει ότι οι πανάρχαιες ηθικές αξίες και λύσεις αποτελούν το ιδανικό γιατρικό για την κρίση του ευρώ. Δεν έχει καμία φιλοδοξία να προωθήσει κάποια κοσμική ιδεολογία, αλλά ούτε και την οιαδήποτε θρησκευτική πίστη στη χώρα της. Η πολιτική της, όμως, αντλεί από τη γεμάτη αυτοθυσία και δικαιοσύνη αυστηρότητα του προτεσταντισμού.

Αν κάποια εθνικότητα συγκεντρώνει πάνω της τα περισσότερα στερεότυπα, που επιτρέπουν σε κάθε άνθρωπο να ισχυρίζεται ότι την καταλαβαίνει, αυτή είναι η γερμανική. Αναλογιστείτε τη βαθιά εμπλοκή των Γερμανών με τον ναζισμό και τον αντισημιτισμό και μπροστά στα μάτια μας 2.000 χρόνια συναρπαστικής, περίπλοκης ιστορίας εξαφανίζονται.

Μετά το ξέσπασμα της κρίσης του ευρώ, η τάση αυτή προς την ισοπέδωση, που συναντάται εξίσου στο εσωτερικό της Γερμανίας όσο και σε άλλες χώρες, έχει πάρει τη μορφή της ανάλυσης της θανατηφόρου κληρονομιάς της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Από τη μια, ακούμε ότι η κληρονομιά αποσταθεροποιητικού πληθωρισμού της δεκαετίας του 1920 εξηγεί τη γερμανική απέχθεια για τις σύγχρονες πολιτικές νομισματικής και δημοσιονομικής επέκτασης.

Από την άλλη, το ναζιστικό στίγμα του Μεσοπολέμου μοιάζει να αποδεικνύει ότι -ακόμη και το 2012- οι βλέψεις της δημοκρατικής Γερμανίας για την Ευρώπη δεν μπορεί να είναι αγαθές.

Αντί, όμως, να ξεκοκαλίζουμε την ταπεινωμένη Βαϊμάρη, καλύτερο θα ήταν να μελετήσουμε βαθύτερα την ασύγκριτα πλούσια γερμανική ιστορία και ειδικότερα την επιρροή του Μαρτίνου Λούθηρου και του «πανίσχυρου κάστρου» που οικοδόμησε χάρη στη δική του εκδοχή του προτεσταντισμού. Ακόμη και η σύγχρονη Γερμανία, παρά τη θρησκευτική της ποικιλία και τον διαχωρισμό κράτους και εκκλησιών, ορίζει τον εαυτό της σύμφωνα με τα γραπτά και τις πράξεις ενός μεταρρυθμιστή του 16ου αιώνα και της ολιγόλογης ρήσης του: «Ο χριστιανός είναι απόλυτα ελεύθερος και άρχοντας όλων γύρω του, ενώ ο χριστιανός είναι επίσης πιστός υπηρέτης όλων».

Σκεφτείτε την άποψη του Λούθηρου για τη φιλανθρωπία και τους φτωχούς και την πρότασή του για θέσπιση κοινού ταμείου σε κάθε γερμανική πόλη. Αντί να αρκεσθεί στις αγαθοεργίες, ο Λούθηρος πρότεινε τη χορήγηση δανείων στους άπορους από το κοινό ταμείο. Κάθε αποδέκτης δεσμευόταν να αποπληρώσει το ποσόν, αναλαμβάνοντας την ευθύνη όχι μόνο για το δικό του χρέος, αλλά και για εκείνο του γείτονά του, επιβάλλοντας μορφή κοινωνικής αλληλεγγύης.

Πόσα λίγα άλλαξαν σε 500 χρόνια. Η Γερμανίδα καγκελάριος Αγκελα Μέρκελ, βαπτισμένη κόρη Ανατολικογερμανού Λουθηρανού πάστορα, πιστεύει ότι οι πανάρχαιες ηθικές αξίες και λύσεις αποτελούν το ιδανικό γιατρικό για την κρίση του ευρώ. Δεν έχει καμία φιλοδοξία να προωθήσει κάποια κοσμική ιδεολογία, αλλά ούτε και την οιαδήποτε θρησκευτική πίστη στη χώρα της. Η πολιτική της, όμως, αντλεί από τη γεμάτη αυτοθυσία και δικαιοσύνη αυστηρότητα του προτεσταντισμού.

Αν η κ. Μέρκελ αρνείται να υποστηρίξει τα ευρωομόλογα, αυτό δεν συμβαίνει επειδή τα ευρωομόλογα θα θύμιζαν την προσφορά χρημάτων σε οκνηρό άπορο, αλλά γιατί δεν θα βοηθούσε τον άπορο αυτό να αναλάβει την ευθύνη της διαβίωσής του. Οποιος λαμβάνει βοήθεια, ανακάμπτει και επωφελείται από την κοινωνία σε μια στιγμή κατά την οποία οφείλει να φερθεί σαν άξιο μέλος της κοινωνίας, ενισχύοντας με τη σειρά του το «κοινό ταμείο» και πραγματοποιώντας και αυτός με τη σειρά του θυσίες για τους γείτονες που κάποτε τον βοήθησαν όταν βρέθηκε σε δύσκολη στιγμή.

Πολλοί που ασπάζονται την παραπάνω στάση ζωής αποκαλούν την κ. Μέρκελ «βασίλισσα της λιτότητας». Εκείνη, όμως, παραμένει ακλόνητη στις πεποιθήσεις της. Παραδέχεται ότι η λιτότητα αποτελεί τη δυσκολότερη οδό, αν και επισημαίνει ότι ο δρόμος αυτός είναι ο ταχύτερος και ο ασφαλέστερος προς την οικονομική ανάκαμψη. Ο Λούθηρος θα συμφωνούσε.

Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι οι Γερμανοί συμπατριώτες της κ. Μέρκελ συμφωνούν και αυτοί, διατηρώντας τα λουθηρανικά τους πιστεύω, που θέλουν την ανθρώπινη ζωή να μην ανθίζει σε παρηκμασμένες πολιτείες και σπάταλα κράτη. Γνωρίζουν ότι το χρήμα αποτελεί σπάνιο αγαθό, που πρέπει να τυγχάνει προσεκτικής διαχείρισης. Ανακουφίζονται δε με το γεγονός ότι, αντίθετα με τις σπατάλες της Ιταλίας και της Ελλάδας, όσοι ζουν στις πρότυπες γερμανικές γαίες της καγκελαρίου έχουν υπακούσει στις επιταγές του δόγματός τους.

Αν, όμως, οι λουθηρανικές καταβολές τους περί θυσίας για τον γείτονα, κάνουν τους Γερμανούς να διαλέξουν τη λιτότητα, θα τους οδηγήσουν την ίδια στιγμή και στην κοινωνική ευαισθησία. Σύμφωνα με τα ντετερμινιστικά λουθηρανικά διδάγματα, η σωτηρία του πιστού δεν απαιτεί διαρκείς πράξεις φιλανθρωπίας.

Παρά την παρακμή του λουθηρανισμού τα τελευταία χρόνια στη Γερμανία, οι Γερμανοί απέδειξαν την αγάπη τους σε αυτόν με τη θέρμη που αγκάλιασαν τον νέο τους πρόεδρο, τον πρώην Λουθηρανό πάστορα Γιόακιμ Γκάουκ. Το προτεσταντικό αυτό δόγμα επέζησε του ναζισμού και του κομμουνισμού, που προσπάθησαν να το υποκαταστήσουν με δικές τους αξίες.

Η σταθερή επέλαση του Ισλάμ στην Ευρώπη τις τελευταίες δύο δεκαετίες, αλλά και οι αδυσώπητες οικονομικές πιέσεις από τα γειτονικά κράτη, καθιστούν αναμενόμενη την περιχαράκωση της Γερμανίας σε ένα «πανίσχυρο κάστρο», γύρω από την ιουδαιοχριστιανική της κληρονομιά.

* Ο κ. Steven Ozment είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ.